• 12-636-18-51
  • wydawnictwo@plantpress.pl
ogrodinfo.pl
sad24.pl
warzywa.pl
Numer 06/2004

ODPORNOŚĆ PRZĘDZIORKA CHMIELOWCA NA ŚRODKI OCHRONY

Przędziorek chmielowiec jest bardzo groźnym szkodnikiem wielu gatunków roślin ozdobnych uprawianych pod osłonami, zwłaszcza róży (fot. 1). Chcąc uniknąć zmniejszenia plonu kwiatów lub pogorszenia ich jakości w wyniku żerowania przędziorka należy systematycznie zwalczać tego szkodnika. Najpopularniejsze są metody chemiczne. Używanie tych samych preparatów przez wiele lat prowadzi jednak do różnicowania się populacji przędziorka. Oznacza to, że w zależności od liczby i rodzaju używanych akarycydów, mamy do czynienia co prawda z jednym gatunkiem przędziorka, ale występującym pod postacią kilku ras o różnej odporności na dany środek lub całą grupę preparatów.


Fot. 1. Przędziorek chmielowiec daje się szczególnie we znaki producentom róż pod osłonami

Kiedy i czym zwalczać?

Zwalczanie chemiczne przędziorka chmielowca na plantacji powinno się rozpocząć po przekroczeniu poziomu liczebności szkodników na plantacji, który powoduje pogorszenie jakości i ilości plonu kwiatów. Jest to próg ekonomicznego zagrożenia lub biologicznej szkodliwości, który wyraża się liczbą form ruchomych (larw i osobników dorosłych) w przeliczeniu na jeden liść lub listek liścia złożonego. Próg ten wynosi około 0,5 formy ruchomej średnio na listek róży lub na liść goździka czy chryzantemy. W praktyce oznacza to, że każde wykrycie przędziorka na roślinie jest podstawą do rozpoczęcia jego zwalczania.

W ostatnich latach producenci coraz częściej narzekają na niską efektywność zalecanych akarycydów. Może to wynikać nie tylko ze sposobu wykonywania zabiegów i warunków ich przeprowadzania, ale właśnie z nabytej przez szkodnika odporności na daną substancję aktywną lub grupę chemiczną, w wyniku używania przez wiele lat preparatów o jednakowym mechanizmie działania.

Preparaty przędziorkobójcze podzielono na kilka grup, ze względu na zawarte w tych środkach związki chemiczne i mechanizm działania. W tabeli znajduje się klasyfikacja akarycydów uwzględniająca ten podział oraz znaną lub spodziewaną odporność przędziorków na te środki, opracowaną przez Komitet do Spraw Odporności Owadów (Insecticide Resistance Action Committee — IRAC).

Każda grupa chemiczna ma inny mechanizm działania na przędziorki. Przykładowo pyretroidy (np. Tal­star 100 EC) powodują blokowanie kanałów sodowych w neuronach organizmu roztocza, co prowadzi początkowo do zaburzeń systemu nerwowego, a następnie paraliżu szkodnika.

Na roślinach ozdobnych uprawianych pod osłonami obecne zalecenia dotyczące zwalczania tego szkodnika są następujące:

1. Larwy można niszczyć w okresie wegetacji preparatami z następujących grup:

  • inhibitory biosyntezy chityny — Apollo 500 SC, Apollo Plus 060 OF (chlofentezyna), Cascade 050 EC (flufenoksuron), Nissorun 050 EC (heksytiazoks);
  • inhibitory mitochondrialnego transportu elektronów w łańcuchu oddechowym — Magus 200 SC (fenazachina), Ortus 05 SC (fenpyroksymat) i Pyranica 20 WP (tebufenpyrad);
  • inhibitory biosyntezy lipidów: Envidor 240 SC (spirodiklofen).

2. Osobniki dorosłe można niszczyć:

  • pyretroidami o właściwościach przędziorkobójczych — Talstar 100 EC (bifentryna), Rufast 150 EC (akrynatryna), Mavrik 240 EW (tau-fluvalinat*);
  • związkami metaloorganicznymi — Torque 50 WP (tlenek fenbutacyny) i Pennstyl 600 SC (cyheksatyna).

Znaczne zwiększenie skuteczności preparatów uzyskuje się przez dodanie do cieczy użytkowej stymulatora mobilności przędziorków — preparatu Stirrup M lub oleju parafinowego (np. Atpolan 80 EC).

3. Wszystkie stadia rozwojowe (jaja, larwy i osobniki dorosłe) naraz zwalcza się mieszaninami dwuskładnikowymi preparatów: Danirun 110 EC (heksytiazoks + fenpropatryna), Nissorun 050 EC + Talstar 100 EC, Apollo 500 SC + Talstar 100 EC, Apollo 500 SC + Mitac 200 EC, Nissorun 050 EC + Vertimec 018 EC. Takie mieszaniny opóźniają zarazem nabycie przez szkodnika odporności na poszczególne preparaty.

Mechanizmy powstawania odporności i jej zwiększania się

Spadek wrażliwości szkodnika na preparaty powodują przede wszystkim:

  • zwiększona enzymatyczna detoksyfikacja akarycydu, czyli coraz szybszy rozpad substancji aktywnej;
  • ograniczenie przenikania preparatu lub spowolnienie absorpcji związku chemicznego przez okrywę ciała (kutikulę) przędziorka;
  • zmniejszenie wrażliwości tkanki nerwowej lub innej, na którą w organizmie przędziorka bezpośrednio oddziałuje trucizna;
  • zwiększone wydalanie trucizny z organizmu szkodnika.

Odporność na substancje aktywne wykształca się pod wpływem działania tym samym związkiem lub innym (ale z tej samej grupy chemicznej) przez długi okres, co najmniej na kilkanaście pokoleń przędziorka. Wów­czas w populacji szkodnika pozostają, na drodze selekcji, tylko osobniki posiadające geny odporności, czyli zdolne do produkcji odpowiednich izoenzymów. Na tempo takiej selekcji, czyli powstawania ras odpornych przędziorków, wpływa więc częstotliwość zabiegów jednym i tym samym preparatem lub środkami pokrewnymi, a także stosowanie niewłaściwych dawek preparatu — zawyżonych lub subletalnych (złe dobranie dawki środka do ilości wody). Na proces ten wpływa również nieprecyzyjne naniesienie cieczy użytkowej, a także uśmiercanie tylko jednego stadium rozwojowego szkodnika.

Istnieje wiele doniesień o uodpornieniu się przędziorka chmielowca na różne grupy preparatów, nawet na preparaty najnowszej generacji — inhibitory transportu elektronów w mitochondrialnym łańcuchu oddechowym (np. Magus 200 SC, Ortus 05 SC i Pyranica 20 WP). Najczęściej u przędziorka chmielowca pojawia się odporność krzyżowa, która polega na tym, że osobniki niewrażliwe na jeden preparat stają się odporne także na inne z tej samej grupy. Przykładem tego może być odporność przędziorka chmielowca na cyheksatynę (Pennstyl 600 SC), jednocześnie powodującą odporność tego szkodnika na inne akarycydy z tej samej grupy — związków metaloorganicznych — na przykład na tlenek fenbutacyny (Torque 50 WP). W Korei stwierdzono umiarkowaną odporność przędziorka chmielowca na jabłoniach w stosunku do azocyklotyny, fenpropatryny (Danitol 10 EC), propargitu (Omite 30 WP) i abamektyny (Vertimec 018 EC), a wysoką odporność, między innymi na fenpiroproksymat (Ortus 05 SC) i pirydaben (Sanmite 20 WP). W Australii na różach wskaźnik odporności 1) dla preparatu Torque 50 WP wynosi 2,6–464, środka Omite 30 WP (propargit) 3,9–135, a preparatu Mavrik 240 EW (tau-fluwalinat) 11–51 (im liczba mniejsza, tym szkodnik bardziej wrażliwy na preparat, czyli tym łatwiejszy do zwalczenia przy użyciu danego środka). W Anglii na chmielu wskaźnik odporności na pyretroid — Talstar 100 EC — wynosi 6, a dla preparatów z grupy inhibitorów mitochondrialnego transportu elektronów w łańcuchu oddechowym jest zróżnicowany i wynosi dla środka Pyranica 20 WP — 46, Ortus 05 EC — 77, Magus 200 SC — 168, Sanmite 20 WP — 346. Podobnie na chryzantemie wskaźnik odporności dla preparatu Pyranica 20 WP wynosi 40 i taki sam jest dla preparatu Torque 50 WP, zaś dla środka Vertimec 018 EC — tylko 6. Wyniki zależą od tego, od jak dawna wymienione akarycydy były stosowane w danym kraju lub na daną roślinę. Odporność na inhibitory mitochondrialnego transportu elektronów w łańcuchu oddechowym można wywołać bardzo szybko. Na przykład po 5-krotnym użyciu preparatu Pyranica 20 WP w ciągu 4 sezonów wskaźnik odporności dla przędziorka chmielowca sięgał 63,3. Stwierdzono również odporność krzyżową: brak wrażliwości szkodnika na tebufenpyrad (Pyrani­ca 20 WP) skutkował odpornością wobec pirydabenu (Sanmite 20 WP, wskaźnik odporności = w.o. — 210), fenpyroksymatu (Ortus 05 SC, w.o. — 24,6) i chlorfenpyradu (Pirat, w.o. — 2,2). Istotny wzrost odporności na cyheksatynę (Pennstyl 600 SC) obserwowano po 5 zabiegach, a całkowity brak skuteczności tej substancji po 3 latach.
W przypadku zaś heksytiazoksu (Nissorun 050 EC), pomimo wzrostu odporności także po 5 zabiegach, zupełny brak skuteczności tej substancji stwierdzono dopiero po 6 latach. Niejednokrotnie wysoka odporność przędziorka na jedną substancję powoduje odporność na inną, niekoniecznie z tej samej grupy. Na przykład przędziorki na różach traktowane 40-krotnie chlofentezyną (Apol­lo 500 SC) przez 10 miesięcy uzyskały poziom odporności powyżej 2500, co automatycznie wywołało odporność krzyżową wobec heksytiazoksu (Nissorun 050 EC).

Jak przeciwdziałać wzrostowi odporności?

Klasyfikacja podana w tabeli ułatwia dobór preparatu do zwalczania przędziorka chmielowca i przemienne stosowanie akarycydów, a więc zapobieganie szybkiemu uodparnianiu się szkodnika na te środki. Oto zasady, jakimi należy się kierować:

  • Stosować przemiennie preparaty z różnych grup chemicznych. Tych samych środków najlepiej używać tylko jeden raz w sezonie lub cyklu produkcyjnym — przy małym asortymencie dostępnych akarycydów jest to w praktyce niemożliwe i nie zawsze konieczne. Na przykład, nie wykryto odporności przędziorka chmielowca na abamektynę (Vertimec 018 EC), gdy wykonano 6 zabiegów w ciągu roku lub mniej niż 30 zabiegów w ciągu 6 lat. Co prawda, w warunkach laboratoryjnych udało się wywołać odporność przędziorka na ten związek, ale dopiero po 38 zabiegach prowadzonych przez 9 miesięcy. Wówczas wskaźnik odporności wzrósł z 13 do 1597.
  • Sporządzać mieszaninę dwóch akarycydów należących do różnych grup chemicznych i koniecznie unikać łączenia preparatów z tej samej grupy. Pozwala to na znaczne opóźnienie powstania odporności. Przykładem tego jest wskaźnik odporności przędziorka chmielowca, wynoszący przy stosowaniu preparatu Apollo 500 SC (chlofentezyna) — 67,3, przy użyciu preparatu Danitol 10 EW i 10 EC (fenpropatryna) — 479,8, natomiast przy wykorzystaniu mieszaniny obydwu preparatów — zaledwie 26,8. Przygotowując mieszaninę w opryskiwaczu należy zawsze uwzględniać pełne zalecane dawki preparatów. Nie wolno ich zaniżać.
  • Używać preparatów w dawkach i terminach zalecanych na etykiecie. Posługiwać się sprawnymi opryskiwaczami i dodawać do cieczy użytkowej adiuwantów (zwilżaczy) zapewniając dokładne i jednolite pokrycie powierzchni roślin. Należy również pamiętać, że przędziorek chmielowiec ma dwie formy samic — letnią (fot. 2), która występuje od marca do lipca i jest wrażliwa na akarycydy, oraz zimową (fot. 3), która pojawia się od sierpnia i do wiosny pozostaje w stanie spoczynku. Ta druga forma jest bardzo odporna na preparaty chemiczne. Oznacza to, że skutecznie można przędziorka zwalczać od marca do lipca, a później już tylko wówczas, jeśli przedłuża się długość dnia na plantacji powyżej 16 godzin (doświetlanie asymilacyjne).


Fot. 2. Samica letnia (w środku)


Fot. 3. Samice zimowe (diapauzujące)

Przywracanie wrażliwości szkodnika na preparat

  • Zaprzestanie wykorzystywania preparatu, na który przędziorek jest uodporniony. Przykładem może być cyheksatyna, dla której poziom wyjściowy odporności wynosił 4,1, ale już po dwóch latach stosowania podwyższonej dawki tej substancji wzrósł do 24,9. Natomiast po trzech latach przerwy w użyciu cyheksatyny poziom ten obniżył się do 9,9. Tam, gdzie wykorzystywano ją nadal przez trzy kolejne lata, zwiększył się do 107,8.
  • Wprowadzenie nowego preparatu z innej grupy chemicznej. Na przykład tam, gdzie stwierdzono odporność przędziorków na cyheksatynę, przez dwa lata wykorzystywano inną substancję aktywną, abamektynę, co pozwoliło przy ponownym użyciu cyheksatyny zmniejszyć odporność na nią przędziorków w porównaniu z odpornością przy ciągłym stosowaniu tego związku.
  • Wprowadzenie nowego preparatu, o odmiennym mechanizmie działania. Przykładem może być preparat Envidor (spirodiklofen), który jest inhibitorem syntezy lipidów i nie powoduje odporności krzyżowej wobec związków fosforoorganicznych, inhibitorów mitochondrialnego transportu elektronów, heksytiazoksu i abamektyny. Próba wywołania słabej odporności wymagała aż 137 zabiegów selekcyjnych (wykonywanych jeden po drugim) prowadzonych przez 21 miesięcy.
  • Monitorowanie odporności przędziorka na preparaty, czyli ocena skuteczności wykonywanych zabiegów. Pozwala to na wczesne wykrycie malejącej wrażliwości szkodnika na używane środki i tym samym szybkie podjęcie kroków zapobiegawczych.

Klasyfikacja grup akarycydów przydatnych do ochrony roślin ozdobnych ze względu na znaną lub spodziewaną odporność (dane wg Komitetu do Spraw Odporności Owadów)

* niezarejestrowany do stosowania na rośliny ozdobne
** preparaty, które utraciły rejestrację w Polsce lub były w badaniach, ale nie zostały zarejestrowane
*** preparat w trakcie rejestracji