• 12-636-18-51
  • wydawnictwo@plantpress.pl
ogrodinfo.pl
sad24.pl
warzywa.pl
Numer 06/2003

BURAK ĆWIKŁOWY (CZ. I)

Burak ćwikłowy charakteryzuje się dużymi i stabilnymi plonami oraz relatywnie małymi wymaganiami agrotechnicznymi — jego uprawa jest prosta, obarczona niewielkim ryzykiem i nie pociąga za sobą dużych nakładów finansowych. Stosunkowo mała liczba groźnych chorób i szkodników powoduje, iż plantacje na ogół nie wymagają intensywnej ochrony chemicznej. Łatwy jest również zbiór i transport korzeni — są one dosyć odporne na uszkodzenia mechaniczne. Popularności tego warzywa sprzyja też możliwość uprawy poplonowej, na przykład po wczesnych ziemniakach lub innych warzywach zbieranych na początku lata. Ważną zaletą jest również duża przydatność do przechowywania, nawet w dość prymitywnych warunkach — w kopcach.

Uprawa

Buraki ćwikłowe udają się na większości gleb. Mają krótki okres wegetacji — sprzedaż pęczkowa z najwcześniejszych, kwietniowych siewów rozpoczyna się już w czerwcu. Młode siewki są wrażliwe na przymrozki. Działanie niskiej temperatury może spowodować przedwczesne tworzenie pędów kwiatostanowych — pośpiechów. Dlatego do uprawy na najwcześniejsze zbiory zaleca się odmiany o małej podatności na jarowizację. Ze względu na szybkie tempo wzrostu roślin, a także tendencję niektórych odmian do wczesnego przejrzewania, na zbiór latem zaleca się majowy termin siewu. Uprawy do użytkowania jesiennego oraz przeznaczone do przechowywania należy rozpoczynać w czerwcu. W celu uzyskania małych korzeni, przeznaczonych do konserwowania w całości, zwiększa się zagęszczenie roślin lub opóźnia siew — do połowy lipca.

Buraki dobrze znoszą okresowe niedobory wody, jednak w przypadku długotrwałej suszy wskazane jest nawadnianie w okresie intensywnego wzrostu korzeni (uzyskuje się wtedy znaczny wzrost plonu, a także istotną poprawę jego jakości). Buraki ćwikłowe mają dużą skłonność do gromadzenia azotanów w korzeniach — szczególnie podatne na to są formy o wydłużonym kształcie — dlatego w uprawie tego gatunku należy unikać nadmiernego nawożenia azotowego.

Kierunki hodowli

Aktualny dobór odmian w "Rejestrze" jest bogaty i obejmuje kilka typów użytkowych tego warzywa — uniwersalne, przeznaczone głównie do bezpośredniego spożycia lub polecane dla różnych form przetwórstwa. Zarejestrowane odmiany wykazują również duże zróżnicowanie kształtu korzeni — od silnie spłaszczonych przez kuliste i owalne do wydłużonych. Tradycyjnie największe znaczenie mają odmiany o korzeniach kulistych, jednak w ostatnim okresie znacznie wzrosło zainteresowanie, zwłaszcza przetwórstwa, odmianami o cylindrycznym kształcie, gdyż można z nich uzyskiwać plastry o wyrównanej średnicy. Ponadto podczas mechanicznej obróbki korzeni o takim kształcie powstaje mniejsza ilość odpadów. Różnice dotyczą również stopnia zagłębienia korzeni w glebie. Najpłycej zagłębiają się te o spłaszczonym kształcie, natomiast najgłębiej w glebie osadzone są wydłużone.

Większość zarejestrowanych odmian buraków plonuje na zadowalającym poziomie, stąd w ich wyborze dużą rolę odgrywają cechy jakościowe korzeni (tabela na str. 74). Ważnym elementem jest struktura plonu. Dobra odmiana powinna charakteryzować się dużym udziałem korzeni handlowych — najbardziej pożądane są te o średnicy od 4 do 8 cm — oraz brakiem skłonności do szybkiego ich przejrzewania i przerastania (korzenie o zbyt dużej średnicy mają gorszy miąższ). Szczególnie ważną cechą jest intensywność i równomierność zabarwienia miąższu. Odmiany o dużej zawartości czerwonego barwnika (betaniny) mają silnie i równomiernie zabarwiony miąższ. Ponieważ związek ten odgrywa coraz większą rolę w przetwórstwie spożywczym, jako naturalny barwnik produktów żywnościowych, jednym z aktualnych celów hodowli stało się uzyskanie odmian o dużej koncentracji betaniny w soku. Inną istotną cechą odmianową, związaną z intensywnością i równomiernością barwy miąższu, jest wyrazistość pierścieni (na przekroju) oraz ich szerokość — pożądane, aby były one wąskie i mało widoczne. Zarejestrowane odmiany wykazują w tym względzie duże zróżnicowanie. Cechą decydującą w dużej mierze o smaku buraków jest zawartość cukrów. Odmiany wyróżniające się dużą zawartością cukrów uzyskują wysokie oceny organoleptyczne. Hodowcy zmierzają również do uzyskania form buraka ćwikłowego o obniżonej skłonności do kumulowania azotanów. Niedawno pojawiły się na rynku pierwsze odmiany jednokiełkowe, co znacznie ułatwia uprawę oraz pozwala uzyskać bardziej wyrównane korzenie.

Odmiany wpisane do "Rejestru" różnią się ponadto podatnością na chwościka buraka — najczęstszą chorobę tego gatunku. Z reguły mniejsze objawy porażenia występują na odmianach o bujnym ulistnieniu. Ze względu na rosnące wymagania rynku coraz częściej zwraca się uwagę na parametry dotyczące cech zewnętrznych korzeni. Dąży się do uzyskania odmian charakteryzujących się bardzo dużym wyrównaniem wielkości i kształtu korzeni, bez tendencji do tworzenia lejkowatego zakończenia, o gładkiej skórce i małej skłonności do jej korkowacenia oraz o stosunkowo wąskiej nasadzie rozety liściowej. W "Rejestrze" znajduje się obecnie kilka mieszańców buraka ćwikłowego. Prawdopodobnie w następnych latach ich udział będzie wzrastał.

Do 1991 roku w "Rejestrze Odmian" znajdowały się tylko cztery odmiany buraka ćwikłowego: 'Egipski', 'Okrągły Ciemnoczerwony', 'Crosby' i 'Czerwona Kula'. Najstarsze odmiany nadal stanowią ważną pozycję w obrocie nasionami tego gatunku, jednak z roku na rok rośnie popularność nowszych, które są na ogół lepiej dostosowane do rosnących wymagań rynku, potrzeb przetwórstwa oraz zmieniających się gustów konsumentów. O sukcesach polskiej hodowli buraka ćwikłowego mogą świadczyć dwa Złote Medale przyznane podczas POLAGRY — dla odmian 'Nochowski' w 1994 r. i 'Opolski' — w 1996 r. Również firmy zagraniczne przejawiają duże zainteresowanie rejestracją w Polsce swoich kreacji hodowlanych. Obecnie prawie połowa ogólnej liczby odmian dostępnych na naszym rynku pochodzi z zagranicznych ośrodków hodowlanych, głównie z Holandii. Odmiany te znajdują najczęściej zastosowanie w uprawie dla przetwórstwa oraz towarowej produkcji na bezpośrednie zaopatrzenie rynku.
W ostatnich latach do "Rejestru" wpisano też kilka odmian selekcjonowanych — kreacji nieróżniących się istotnie od odmiany, z której się wywodzą.

Większość odmian z aktualnego "Rejestru" została przetestowana pod względem cech gospodarczych. Wyniki tych badań prezentowane są poniżej.

Odmiany o wydłużonych korzeniach

BURAK ĆWIKŁOWY — WAŻNIEJSZE CECHY GOSPODARCZE ODMIAN O WYDŁUŻONYCH KORZENIACH (WYNIKI Z LAT 1995–1997 ORAZ Z ROKU 2000)

* wskaźnik (0,00–3,00). Im ma mniejszą wartość, tym pierścienie są mniej widoczne na przekroju
** wyższe noty w skali 9O oznaczają większą intensywność barwy lub mniejszy stopień porażenia

'FORONO' (1996) — fot. 1. Odmiana austriacka (Erfurter Samen). Średnio plenna, o dużym udziale korzeni handlowych w plonie ogólnym. Korzenie średniej wielkości, cylindryczne; skorkowacenie skórki średnie, miąższ karminowy. Tworzy kształtne, wyrównane korzenie nieprzejawiające tendencji do przerastania na grubość. Barwa miąższu intensywna, słabo zaznaczone pierścienie. Zawartość cukrów mała (rys. 1), betaniny zbliżona do przeciętnej (rys. 2). Wykazuje bardzo dużą skłonność do gromadzenia azotanów. Niezbyt podatna na porażenie przez chwościka. Polecana głównie do przetwórstwa (konserwowanie w formie krojonych plastrów). Przeciętna przydatność do przechowywania.


FOT. 1. 'FORONO' — PRZYDATNY DO KROJENIA W PLASTRY

RYS. 1. ZAWARTOŚĆ CUKRÓW W KORZENIACH BADANYCH ODMIAN

RYS. 2. ZAWARTOŚĆ BETANINY W KORZENIACH BADANYCH ODMIAN

'OPOLSKI' (1993) — fot. 2. Odmiana krajowa (PlantiCo Gołębiew). Bardzo plenna, o korzystnej strukturze plonu. Korzenie średniej wielkości, cylindryczne; skorkowacenie skórki średnie do słabego; miąższ karminowoczerwony. W sprzyjających warunkach może przejawiać tendencję do tworzenia zbyt dużych korzeni. Wyrazistość pierścieni na przekroju mała. Zawartość cukrów i betaniny średnia. Skłonność do gromadzenia azotanów stosunkowo duża. Mało podatna na porażenie przez chwościka. Polecana do bezpośredniego spożycia i przetwórstwa. Przydatność do przechowywania — dość dobra.


FOT. 2. 'OPOLSKI' — KRAJOWA ODMIANA O WYDŁUŻONYCH KORZENIACH

'ROCKET' (1997) — fot. 3. Odmiana holenderska (Bejo Zaden). Średnio plenna do plennej. Wyróżnia się dobrą jakością plonu. Korzenie średniej wielkości, cylindryczne; skorkowacenie skórki słabe; miąższ purpurowy. Nie wykazuje skłonności do pośpiechowatości oraz przerastania korzeni na wielkość. Odznacza się dużą intensywnością barwy miąższu. Wyrazistość pierścieni na przekroju bardzo mała. Zawartość cukrów mała, betaniny powyżej średniej. Skłonność do gromadzenia azotanów duża. Mało podatna na porażenie przez chwościka. Polecana głównie do przetwórstwa (konserwowanie krojonych plastrów), może być również przeznaczona do bezpośredniego spożycia. Przeciętna przydatność do przechowywania.


FOT. 3. 'ROCKET' — ODMIANA O INTENSYWNEJ BARWIE MIĄŻSZU

'RYWAL' (1995). Odmiana krajowa (PiHRO Krzeszowice). Plenna. Charakteryzuje się dobrą strukturą plonu. Korzenie duże, cylindryczne; skorkowacenie skórki średnie; miąższ purpurowy do karminowoczerwonego. Odznacza się intensywnym i równomiernym wybarwieniem miąższu. Wyrazistość pierścieni na przekroju bardzo mała do małej. Zawartość cukrów średnia, betaniny poniżej przeciętnej. Wśród odmian o wydłużonych  korzeniach wyróżnia się stosunkowo małą skłonnością do gromadzenia azotanów (rys. 3). Niezbyt podatna na porażenie przez chwościka. Polecana do bezpośredniego spożycia, stanowi również dobry surowiec dla przetwórstwa. Dobra przydatność do przechowywania.

RYS. 3. ZAWARTOŚĆ AZOTANÓW W KORZENIACH BADANYCH ODMIAN

Mgr Marek Litka jest pracownikiem COBORU w Słupi Wielkiej