Zaprzestanie prowadzenia działalności rolniczej

Wypłata emerytury lub renty inwalidzkiej rolniczej jest częściowo zawieszona, jeżeli emeryt lub rencista prowadzi działalność rolniczą. Zawieszenie odnosi się do części uzupełniającej świadczenia (gdy zostało przyznane po 31.12.1990 r.) lub części równej 95% emerytury podstawowej (gdy rentę lub emeryturę przyznano przed 1.01.1991 r.) i w obu przypadkach obejmuje całość lub określony ułamek tych części świadczenia. Zasady zawieszenia reguluje art. 28 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, który w ust. 4 wprowadza definicję zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej — "emeryt lub rencista zaprzestał prowadzenia działalności rolniczej, jeżeli ani on, ani jego małżonek nie jest właścicielem (współwłaścicielem) lub posiadaczem gospodarstwa rolnego i nie prowadzi działu specjalnego", nie licząc gruntów ściśle wymienionych w art. 28 ust. 4 pkt. 1–7. Chociaż definicja wydaje się zrozumiała, sprawy z tego zakresu najczęściej trafiają do sądów pracy i ubezpieczeń społecznych, a w analogicznych sprawach sądy wydają różne wyroki.

W jednej z rozpatrywanych spraw Sąd Apelacyjny w Warszawie postawił tezę, że "zgodnie z art. 28 ust. 4 ustawy z 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 1998 r., nr 7, poz. 25) wystarczy spełnienie jednego z dwóch kryteriów — prawa własności lub faktycznego posiadania — dla uznania emeryta lub rencisty za osobę, która nie zaprzestała prowadzenia działalności rolniczej". Teza ta jest zbieżna z praktyką stosowaną przez oddziały regionalne KRUS — skoro zaprzestanie prowadzenia działalności rolniczej dla celów emerytalno-rentowych zostało zdefiniowane, przepis ten nie wymaga dodatkowej interpretacji. W ocenie niektórych sądów sprawa ta wygląda jednak inaczej.

Przykładem może być sprawa Marianny L., której KRUS w 1993 r. przyznał rentę inwalidzką rolniczą. W chwili składania wniosku o to świadczenie Marianna L. nie podała, że jest właścicielką ponaddwuhektarowego gospodars-twa. Wniosek złożyła jako domownik, gdyż wcześniej brat zgłosił ją do ubezpieczenia i opłacał z tego tytułu składkę na ubezpieczenie społeczne. Z akt sprawy wynikało, że Marianna L. nie posiada gospodarstwa rolnego. KRUS uznając, że rencistka zaprzestała prowadzenia działalności rolniczej, wypłacał jej rentę inwalidzką w pełnej wysokości. Po ustaleniu, że Marianna L. jako właścicielka gospodarstwa rolnego o powierzchni ponad 1 ha nie miała prawa do wypłaty części uzupełniającej renty inwalidzkiej, KRUS naliczył nadpłatę części uzupełniającej renty i zobowiązał zainteresowaną do zwrotu tej renty za okres 3 lat. Marianna L. nie zgodziła się z decyzją KRUS i wniosła odwołanie do sądu.

Sąd Okręgowy ustalił, że rodzice zainteresowanej przekazali jej w 1961 r. gospodarstwo rolne o pow. 2,59 ha. Zainteresowana jednak tego gospodarstwa nie prowadziła. Początkowo użytkowali go rodzice, a następnie jej brat. Marianna L. pracowała w gospodarstwie jako domownik. Sąd ustalił również, że jeszcze przed przejściem na rentę zainteresowana chorowała, a w kwietniu 1993 r., kiedy zmarła jej córka, doznała paraliżu prawej strony ciała i stała się całkowicie niezdolna do pracy w gospodarstwie. Zdaniem sądu, Marianna L. ani po przejściu na rentę, ani wcześniej nie prowadziła działalności rolniczej. Jej gospodarstwo rolne uprawiał brat, który czerpał z niego pożytki i opłacał należny podatek. Zdaniem tego sądu, sam fakt pozostawania formalnie właścicielem gruntów, bez prowadzenia działalności rolniczej, nie może stanowić podstawy do zawieszenia wypłaty części uzupełniającej renty inwalidzkiej. Sąd uznał, że tylko w przypadku ustalenia, że Marianna L. mimo przejścia na rentę inwalidzką zajmuje się gospodarstwem jako rolnik, a więc uprawia to gospodarstwo, pobiera z niego pożytki, ponosi obciążenia, można by uznać, że prowadzi działalność rolniczą. Ponieważ taka sytuacja nie miała miejsca, Sąd uznał, że nie było podstaw do zawieszenia wypłaty części uzupełniającej renty inwalidzkiej.

Wyrok Sądu Okręgowego w B. jest przykładem jednego z wyroków, w których część sądów rozpatrując tego typu sprawy, łączy z sobą 3 artykuły ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników — wspomniany wcześniej  art. 28 ust. 4, art. 6 pkt. 3 tej ustawy, wyjaśniający, co należy rozumieć przez działalność rolniczą, oraz art. 38. Ten ostatni, przy ustalaniu podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników, wprowadza domniemanie, że właściciel gruntów zaliczonych do użytków rolnych lub dzierżawca takich gruntów (jeżeli dzierżawa jest zarejestrowana w ewidencji gruntów i budynków) prowadzi działalność rolniczą. Niektóre sądy powołując się na ten artykuł uznają, że ustawodawca nie wykluczył sytuacji, w których właściciel gospodarstwa rolnego może nie prowadzić działalności rolniczej, bo np. nie pozwala mu na to stan zdrowia, albo prowadzi inną działalność, która daje mu stałe źródło dochodu, lub gospodarstwo leży odłogiem. Ponieważ każde domniemanie można podważyć w postępowaniu dowodowym, niektóre sądy je prowadzą. Jeżeli emeryt lub rencista udowodni, że nie użytkuje gospodarstwa — a więc nie prowadzi działalności rolniczej w potocznym tego słowa znaczeniu — sądy te uznają, że ma prawo do wypłaty pełnej emerytury lub renty. Takie podejście nie leży natomiast w praktyce organów rentowych KRUS. Byłoby możliwe, gdyby nie wspomniane w art. 28 ust. 4 sformułowanie "uznaje się, że emeryt lub rencista zaprzestał prowadzenia działalności rolniczej" i o ile dla celów wypłaty emerytury lub renty ustawodawca uzależniałby zawieszenie wypłaty części uzupełniającej emerytury lub renty inwalidzkiej od faktycznego prowadzenia działalności rolniczej.

Gospodarstwo rolne

Przez to pojęcie w ustawie rozumie się każde gospodarstwo służące prowadzeniu działalności rolniczej. Ustawa nie precyzuje jednak jego definicji i dlatego przy ustalaniu, czy warunek zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej został spełniony, KRUS przyjmuje definicję wynikającą z przepisów ustawy z 15.11.1984 r. o podatku rolnym (Dz. U. z 1993 r. nr 94, poz. 431, ze zm.). Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników zakłada ponadto, że zaprzestaje prowadzenia działalności rolniczej również emeryt lub rencista posiadający użytki rolne, lasy i grunty leśne, grunty pod stawami i grunty pod zabudowaniami, które ze względu na powierzchnię nie podlegają opodatkowaniu podatkiem rolnym.

Od 1.01.2003 r. zmieniła się jednak ustawa o podatku rolnym — opodatkowane są nim grunty sklasyfikowane w ewidencji gruntów i budynków jako użytki rolne lub jako grunty zadrzewione i zakrzewione na użytkach rolnych, z wyjątkiem gruntów zajętych na prowadzenie działalności gospodarczej innej niż rolnicza. Ta zmiana spowodowała, że od wskazanej daty podatkiem rolnym objęte zostały również grunty, które ze względu na obszar nie stanowią gospodarstwa rolnego. Z kolei za gospodarstwo rolne — w myśl ustawy o podatku rolnym — uważa się obszar gruntów, o których mowa wyżej, o łącznej powierzchni przekraczającej 1 ha lub 1 ha przeliczeniowy, stanowiące własność lub znajdujące się w posiadaniu osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej, w tym spółki (nieposiadającej osobowości prawnej). Zmiany dotyczące tego opodatkowania wzbudziły wątpliwości, czy można uznać, że emeryt lub rencista zaprzestał prowadzenia działalności rolniczej, jeżeli posiada grunty, które podlegają opodatkowaniu podatkiem rolnym, ale nie stanowią gospodarstwa rolnego.

Przy ocenie, czy nastąpiło zaprzestanie prowadzenia działalności rolniczej zgodnie z art. 28 ust. 4 ustawy o ubezpieczeniu społecznym — KRUS kieruje się definicją gospodarstwa rolnego, określoną w ustawie o podatku rolnym. Zatem emeryt lub rencista zaprzestanie prowadzenia działalności rolniczej, jeżeli powierzchnia posiadanych przez niego (bądź jego małżonka) gruntów nie przekroczy 1 ha fizycznego lub przeliczeniowego użytków rolnych.

Nabycie własności drogą dziedziczenia

Problemem prowadzenia działalności rolniczej dla celów emerytalno-rentowych zajmował się również Sąd Najwyższy (wyrok z 27.05.1997 r.), który stwierdził, że "nabycie własności gospodarstwa rolnego w drodze dziedziczenia nie stanowi, bez prowadzenia działalności rolniczej, podstawy do zawieszenia wypłaty świadczeń z ubezpieczenia (art. 28 ust. 1 ustawy z 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników)". Tezę tę sformułował w oparciu o następujący stan sprawy.

Małżonkowie I. po przekazaniu gospodarstwa rolnego, nabyli na podstawie przepisów ustawy z 14.12.1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych
i członków ich rodzin, prawo do rent inwalidzkich. Decyzjami z 1996 r. KRUS zmniejszył wypłatę rent, gdy okazało się, że od kwietnia 1991 r. do stycznia 1996 r. małżonkowie byli współwłaścicielami gospodarstwa rolnego. KRUS naliczył nadpłatę świadczeń i zobowiązał zainteresowanych do zwrotu kwot nienależnie pobranych. Małżonkowie nie zgodzili się z tymi decyzjami i odwołali się do sądu okręgowego. W odwołaniu podali, że nigdy nie byli posiadaczami innego, niż wcześniej przekazane, gospodarstwa rolnego. Sąd oddalił jednak to odwołanie. Rozpatrując sprawę ustalono, że małżonkom przysługują świadczenia rentowe w związku z przekazaniem gospodarstwa rolnego oraz, że Olga I. jest współwłaścicielką gospodarstwa rolnego (współwłasność w 1/4 z ogólnej powierzchni 8,05 ha), które nabyła drogą dziedziczenia w 1990 r. W 1996 r. swój udział przekazała rodzeństwu i jego dzieciom oraz własnemu synowi. Sąd uznał, że odwołujący się są zobowiązani do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń, za okres, w którym Olga I. była współwłaścicielką gospodarstwa rolnego. Zdaniem sądu, częściowe zawieszenie wypłaty renty inwalidzkiej miało podstawę prawną w art. 28 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, mimo iż małżonkowie I., jako osoby w starszym wieku, całkowicie niezdolne do pracy w gospodarstwie rolnym, z pewnością nie wykonywali żadnych czynności rolniczych na nieruchomości rolnej. Sąd Apelacyjny, do którego zainteresowani wnieśli odwołanie, podzielił stanowisko sądu I instancji uznając, że gdy Olga I. stała się współwłaścicielką gospodarstwa rolnego to razem
z mężem prowadziła działalność rolniczą w rozumieniu art. 28 ust. 4 ustawy.

Wnioskodawcy zaskarżyli powyższy wyrok kasacją. Sąd Najwyższy zważył, że kasacja wnioskodawców jest uzasadniona. W konkluzji SN stwierdził, że w sytuacji, gdy wnioskodawcy nie prowadzili działalności rolniczej (art. 28 ust. 1) i grunty, które stały się udziałem spadkowym wnioskodawczyni, nie znajdowały się w ich posiadaniu (art., 28 ust. 7), nie było podstaw do częściowego zawieszenia wypłaty świadczeń rentowych.

Przytoczona na wstępie teza uzasadnienia SN, została przez KRUS przyjęta jako zasada prawna. Uznano, że osoby, które po ustaleniu prawa do emerytury lub renty nabyły gospodarstwo drogą dziedziczenia, znalazły się w szczególnej sytuacji. Sam fakt pozostawania formalnie właścicielami gospodarstwa — często oddalonego od miejsca zamieszkania emeryta lub rencisty — powodował, że osoby te traciły prawo do wypłaty części uzupełniającej emerytury lub renty inwalidzkiej rolniczej, mimo że gospodarstwa nie użytkowały. Uznano taki stan za społecznie nies-prawiedliwy i — w drodze wykładni — przyjęto, że samo nabycie własności gospodarstwa w drodze dziedziczenia bez prowadzenia działalności rolniczej, nie stanowi pods-tawy do zawieszenia wypłaty świadczenia z ubezpieczenia społecznego. Emeryt lub rencista musi jednak przedstawić dowody, że nie prowadzi działalności rolniczej na gruntach, które otrzymał w drodze dziedziczenia.

Wykładnię tę stosuje się jedynie w przypadku osób, które po ustaleniu prawa do emerytury lub renty otrzymały gospodarstwo rolne drogą dziedziczenia. Nie ma ona zatem zastosowania, gdy rolnik przed ustaleniem prawa do świadczenia odziedziczył gospodarstwo (przykład 1) bądź mając ustalone prawo do emerytury lub renty pobierał to świadczenie w niepełnej wysokości, a następnie drogą dziedziczenia otrzymał gospodarstwo (przykład 2).

Przykład 1
Domownik otrzymał w spadku 2-hektarowe gospodarstwo, które — nieformalną umową — oddał w użytkowanie bratu. Po osiągnięciu wieku emerytalnego osoba ta zwróciła się o przyznanie emerytury rolniczej i takie świadczenie zostało przyznane. KRUS zawiesił wypłatę części uzupełniającej emerytury zgodnie z art. 28 ust. 4, bowiem emeryt nie zaprzestał prowadzenia działalności rolniczej w rozumieniu tego przepisu — odziedziczył gospodarstwo rolne przed ustaleniem prawa do emerytury.

Przykład 2
KRUS ustalił prawo do renty inwalidzkiej i wypłacał ją w części składkowej, gdyż świadczeniobiorca posiadał gospodarstwo o powierzchni 10 ha. Drogą dziedziczenia nabył kolejne gospodarstwo o powierzchni 2 ha. Dzieciom przekazał większe, natomiast uzyskane w spadku pozostawił sobie. Złożył jednak oświadczenie, że gospodarstwa nie użytkuje i leży ono odłogiem (ten stan potwierdził urząd gminy). KRUS odmówił zainteresowanemu wypłaty części uzupełniającej renty inwalidzkiej, podając w uzasadnieniu, że nie zaprzestał prowadzenia działalności rolniczej w rozumieniu art. 28 ust. 4 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Takie postępowanie KRUS jest prawidłowe, gdyż rencista otrzymał w spadku gospodarstwo rolne w czasie, gdy nie zaprzestał jeszcze prowadzenia działalności rolniczej (nie przekazał wcześniej posiadanego gospodarstwa). Rencista uzyska prawo do wypłaty części uzupełniającej renty inwalidzkiej, jeżeli przekaże własność lub odda w posiadanie (wydzierżawi) gos-podarstwo rolne, które otrzymał w spadku.

Nieprowadzenie działalności rolniczej na gruntach uzys-kanych drogą dziedziczenia nie powoduje zawieszenia wypłaty części uzupełniającej emerytury lub renty, natomiast gdy zainteresowany oświadczy, że taką działalność prowadzi (bądź nie potrafi udowodnić, że jej nie prowadzi) — zastosowanie ma art. 28 ust. 9 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Zgodnie z tym przepisem, w przypadku podjęcia działalności rolniczej na gruntach nabytych drogą dziedziczenia wypłata części uzupełniającej emerytury lub renty nie ulega zawieszeniu przez okres 1 roku.

Mgr Alicja Lejk-Kępka jest głównym specjalistą w Biurze Świadczeń Centrali KRUS w Warszawie