Znaczenie gospodarcze szkodników

Niektóre z wciornastków występujących na roślinach ozdobnych w szklarniach, tunelach i mieszkaniach, na przykład wciornastek cieplarek, nie mają większego znaczenia gospodarczego, ponieważ cały rozwój przechodzą na roślinie, a ich larwy (fot. 2) i osobniki dorosłe żerują gromadnie na liściach. Stąd są łatwe do zwalczenia preparatami o działaniu kontaktowym.

Inne zaś, jak wciornastek zachodni, sprawiają duże problemy. Dwa stadia rozwojowe tego szkodnika przebywają bowiem w podłożu, tym samym jest on trudny do zwalczenia w warunkach produkcyjnych. Ponadto rozprzestrzenia on wirusa brązowej plamistości liści pomidora (TSWV), który jest groźny także dla roślin ozdobnych. Z tych powodów, pomimo dość powszechnego występowania w szklarniach, wciornastek zachodni jest utrzymywany na liście obiektów kwarantannowych.

Jeszcze inne gatunki, między innymi wciornastek amerykański, który pojawił się w Europie w 1993 roku, kiedy niewiele było wiadomo na temat jego roślin żywicielskich oraz szkodliwości, dla bezpieczeństwa znajdował się przez kilka lat na liście alertowej Europejskiej i Śródziemnomorskiej Organizacji Ochrony Roślin (EPPO). Wykaz ten ostrzega przed nie do końca rozpoznanymi zagrożeniami. Wciornastek amerykański nie został przeniesiony z listy alertowej na kwarantannową, toteż można stwierdzić, że jego szkodliwość w Europie okazała się znikoma.

Rodzaje uszkodzeń

Wciornastki żerują na różnych organach roślinnych, ale najczęściej na liściach i płatkach kwiatowych, chociaż często ich pożywieniem jest także zawartość pylników. Na stożku gębowym osadzone mają narządy gębowe typu kłująco-ssącego złożone z pary cienkich sztyletów szczękowych i jednego grubego sztyletu żuwaczkowego (rys.). Wciornastki, po przebiciu się za pomocą sztyletów przez komórki epidermy liścia, osiągają komórki miękiszu gąbczastego, które opróżniają. W to miejsce wchodzi powietrze, stąd powstaje efekt srebrzenia na liściach w następstwie żerowania larw i osobników dorosłych. Na skutek wysysania soków z wielu komórek tworzą się na powierzchniach liści nieregularne plamy, w których obrębie dodatkowo znajdują się czarne grudki — odchody wciornastków. Podobnie na płatkach kwiatowych powstają nieregularne plamy w wyniku żerowania tych szkodników (fot. 3).

Sposoby wykrywania

Osobniki dorosłe i larwy wciornastków najprościej wykrywać potrząsając kwiatami nad białą kartką papieru, na której łatwo zauważyć poruszające się osobniki. 

W uprawie, w której nie ma kwitnących okazów można do wyłapywania postaci dorosłych wykorzystywać żółte lub niebieskie tablice chwytne, umieszczane tuż nad roślinami.

W celu bardzo wczesnego wykrycia wciornastków na plantacjach roślin doniczkowych o ozdobnych liściach (jak jukka, czy palmy) można ustawiać rośliny pułapkowe, na przykład kwitnącą na niebiesko sępolię. Na płatkach jej kwiatów bardzo łatwo jest zauważyć pyłek, który rozsypał się wskutek rozerwania pylników przez wciornastki.

Rozpoznawanie i przegląd gatunków

Dla precyzyjnego określenia gatunku wciornastka potrzebne są badania laboratoryjne prowadzone przez specjalistów. Do podstawowych cech diagnostycznych należą, między innymi: rodzaj skulptury (urzeźbienia) na powierzchni ciała owada, liczba członów czułków, budowa skrzydeł, rozmieszczenie i liczba szczecin na przedtułowiu. Zawarte w poniższych opisach cechy rozpoznawcze można natomiast określić za pomocą lup powiększających co najmniej 10-krotnie.

Wciornastek zachodni (Frankliniella occidentalis) należy do rodzaju, który charakteryzuje się mocnymi szczecinami w każdym z kątów przedplecza. Szkodnik ten został zawleczony do Polski w 1986 r. z sadzonkami chryzantemy. Jego masowa inwazja rozpoczęła się na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego wieku. W rezultacie, opanował wszystkie uprawy szklarniowe — zarówno roślin ozdobnych, jak i warzyw. Jego główna szkodliwość polega na rozprzestrzenianiu wirusa TSWV, który powoduje degenerację roślin. W wielu przypadkach — w efekcie pojawienia się wciornastka zachodniego — likwidowano duże plantacje pomidora, gerbery (fot. 4) czy innych roślin (fot. 5). Jego samice są długości około 1,7 mm, występują w dwóch formach barwnych: wiosenna i letnia są żółto-pomarańczowe, mają żółtawo-brązową głowę, a jesienna jest ciemniejsza, z brązowym tułowiem. Czułki są 8-członowe.

Wciornastek tytoniowiec (Thrips tabaci ssp. communis) należy do rodzaju, który charakteryzuje się mocnymi szczecinami osadzonymi tylko w tylnych kątach przedplecza. Jest on wielożerny i znany od dawna w produkcji szklarniowej jako groźny szkodnik, głównie w uprawie Asparagus densiflorus 'Sprengeri', ale także w uprawie gerbery, chryzantemy i goździka. Na szparagu Sprengera larwy i osobniki dorosłe żerują na gałęziakach ("listkach") powodując ich skręcanie i pojawianie się srebrzystobiałych plam. U pozostałych roślin wywołują powstawanie dużych, nieregularnych plam na płatkach kwiatowych. Samice długości około 1,2 mm mają żółty kolor wiosną i latem, a brązowy — jesienią. Czułki są 7-członowe zabarwione częściowo lub całkowicie na brązowo, z wyjątkiem I członu, który jest przezroczysty.

Wciornastek anturiowiec (Chaetanaphothrips orchidii) okresowo i lokalnie jest szkodnikiem anturium uprawnego (Anthurium x cultorum, syn. A. andreanum). Wykryty został po raz pierwszy w Polsce w 1990 roku. Larwy i osobniki dorosłe żerują w zwiniętych liściach i kwiatostanach, stąd uszkodzenia w postaci ordzawień oraz skorkowaceń (fot. 6) widoczne są dopiero po rozwinięciu się tych organów. Osobniki dorosłe mają długość 0,9–1,1 mm, barwę żółtą. Czułki są 8-członowe, skrzydła przednie ciemno zabarwione, z wyjątkiem rozjaśnienia przy podstawie i w części wierzchołkowej oraz jasnej przepaski na 1/3 długości skrzydła. 

Wciornastek cieplarek (Parthenothrips dracaenae) występuje bardzo często, głównie w mieszkaniach na roślinach doniczkowych, a przede wszystkim na figowcach, palmach i bluszczach. Samice długości 1,4–1,5 mm mają barwę żółto-brązową. Czułki są 7-członowe, w większej części żółte, jedynie dwa ostatnie człony są brązowe. Skrzydła przednie są przezroczyste, z wyjątkiem trzech brązowych przepasek.

Wciornastek czerniec (Hercinothrips femoralis) często pojawia się na marantach, trzykrotkach, bluszczach i storczykach z rodzaju Dendrobium. Samice długości 1,4–1,5 mm mają barwę ciemnobrązową. Czułki są 8-członowe, żółte, z wyjątkiem ostatnich trzech członów, które są brązowe. Skrzydła przednie są ciemne, ale mają trzy jasne przepaski (fot. 7).

Wciornastek orientalny (Thrips palmi) to gatunek azjatycki, wielożerny, ale w ojczyźnie znany jest głównie jako szkodnik roślin z rodziny dyniowatych i psiankowatych. W Polsce znajduje się na liście organizmów kwarantannowych. Spośród roślin ozdobnych uprawianych pod osłonami zagraża goździkowi, chryzantemie i ketmii, ale do tej pory nie został wykryty w polskich szklarniach. Przechwycony został natomiast na granicy w przesyłce kwiatów storczyków z Tajlandii. Osobniki dorosłe mają długość około 1,3 mm, barwę jasnożółtą i czarniawe szczeciny. Czułki są 7-członowe.

Wciornastek amerykański (Echinothrips americanus) to gatunek, którego ojczyzną jest wschodnia część USA. Żeruje tam w szkółkach i na terenie otwartym, a także w szklarniach. Zawleczony został do Holandii w 1993 roku z sadzonkami syngonium. Pod osłonami najczęściej uszkadza poinsecję, niecierpek, figowiec, chryzantemę, kordylinę, difenbachię, epipremnum (scindapsus) i syngonium. W Polsce wykrywany był kilkakrotnie na importowanych roślinach azalii doniczkowej, ketmii róży chińskiej i filodendronie, u którego odbarwia i zniekształca najmłodsze liście. Osobniki dorosłe są długości 1,3–1,6 mm, barwy ciemnobrązowej z czerwienią pomiędzy segmentami odwłoka. I i II człon czułków jest ciemnobrązowy, III i IV są jaśniejsze. Skrzydła przednie mają jasnobrązową barwę i jasnoszare pasy przy podstawie, pośrodku i na wierzchołku.

Wciornastek szklarniowiec (Heliothrips haemorrhoidalis) do Polski bywa zawlekany wraz
z importowanymi roślinami ozdobnymi. Osobniki dorosłe mają długość 1,5–1,6 mm, barwę ciemnobrązową z wyraźnie jaśniejszym odwłokiem. Czułki są 8-członowe, żółte, a skrzydła jednolicie jasne.

Wciornastek mieczykowiec (Thrips simplex) jest dobrze znanym szkodnikiem mieczyka — zarówno w uprawie polowej, jak i w tunelach. Ponadto stanowi duże zagrożenie dla frezji. W okresie wegetacji roślin larwy i osobniki dorosłe żerują na liściach oraz w kwiatostanach, a w okresie spoczynku — na bulwach. W wyniku żerowania na liściach tworzą się początkowo białe, rozległe plamy z czarnymi grudkami odchodów. Plamy stają się później nekrotyczne. Na płatkach kwiatów również powstają nieregularne odbarwienia, a kwiatostany ulegają deformacji i tracą wartość handlową (fot. 8). Powierzchnia uszkodzonych bulw staje się w miej
scach żerowania chropowata, lepka, brunatna. Samice długości 1,8–1,9 mm mają ciemnobrązowy kolor. Czułki są 8-członowe, ciemne z wyjątkiem III członu, który jest całkowicie jasny.

Wciornastek goździkowiec (Thrips atratus) jest przede wszystkim szkodnikiem roślin z rodziny goździkowatych, głównie gipsówki uprawianej w tunelach. Rzadziej obserwowany bywa w kwiatach goździka, a także róży. Na plantacjach gipsówki zniekształca najmłodsze liście i powoduje silne zahamowanie wzrostu roślin. Samice mają długość 1,7–1,8 mm, barwę ciemnobrązową. Czułki są 8-członowe, ciemne, z wyjątkiem podstawy III członu.

Wciornastek popielnikowiec (Thrips nigropilosus) występuje rzadziej, ale jest bardzo niebezpieczny dla chryzantemy. Na obydwu stronach liści powoduje rozległe uszkodzenia w postaci srebrzystych plam (fot. 9). Samice formy długoskrzydłej mają długość 1,1–
1,5 mm, barwę żółtą oraz jasnoszarawobrązowe plamy na tułowiu i przy podstawie poszczególnych tergitów odwłoka. Czułki są 7-członowe, przy czym I ich człon jest prawie biały, te od III do VII są ciemnobrązowe.

Ochrona roślin

Do zwalczania wszystkich występujących u nas gatunków wciornastków, z wyjątkiem zachodniego, poleca się:

• preparaty pyretroidowe (np. Talstar 100 EC — 0,05%),
• inhibitory biosyntezy chityny (np. Rimon 100 EC — 0,1%),
• środki antybiotyczne (Biospin 120 SC — 0,025%).

Zwalczanie wciornastka zachodniego, który częściowo przechodzi rozwój w podłożu, wymaga wielu zabiegów z użyciem środków należących do różnych grup. Obecnie zaleca się:

• spośród związków fosforoorganicznych Tamaron 600 SL (0,1%),
• z grupy karbaminianów — Marshal 250 CS (0,15%),
• z preparatów neonikotynoidowych — Confidor 200 SL (0,08%) i Mospilan 20 SP (0,02%),
• ze związków antybiotycznych — Biospin 120 SC (0,075%) i Vertimec 018 EC (0,05%).

We wszystkich przypadkach wska zane jest dodanie preparatu pyretroidowego Talstar 100 EC (0,05%) i cukru w ilości 100 g/100 l wody, który pełni rolę fagostymulanta wywabiającego wciornastki z ukrycia.

W celu zabezpieczenia mieczyków lub frezji przed wciornastkiem mieczykowcem poleca się traktowanie bulw 0,15-procentowym roztworem Owadofosu 540 EC.