• 12-636-18-51
  • wydawnictwo@plantpress.pl
ogrodinfo.pl
sad24.pl
warzywa.pl
Numer 04/2004

CZY UPRAWA POMIDORÓW W TUNELACH FOLIOWYCH MOŻE BYĆ OPŁACALNA?

Kierowanie przedsiębiorstwem ogrodniczym wymaga, między innymi, dysponowania bieżącymi danymi o sytuacji ekonomicznej gospodarstwa, na którą wpływają koszty produkcji oraz poziom jej dochodowości i opłacalności. Systematyczny rachunek kosztów umożliwia określenie wielkości oraz struktury nakładów. W produkcji pomidorów pod osłonami należy śledzić nie tylko koszty produkcji, ale również liczyć jej opłacalność. Tymczasem ogrodnicy często oceniają swoją sytuację ekonomiczną bardziej optymistycznie, niż wynikałoby to z analiz. Posługują się bowiem kategoriami tylko zbliżonymi do wskaźników ekonomicznych. Zarządzanie gospodarstwami ogrodniczymi powinno odbywać się w myśl zasady, iż należy ponosić minimum nakładów przy danych efektach lub osiągać maksimum efektów przy danych nakładach.

O potrzebie podjęcia analizy opłacalności produkcji pomidorów w tunelach foliowych decyduje włączenie Polski do UE. Zniesienie granic, a przez to i osłon celnych dla polskich pomidorów, może poważnie zachwiać kondycją ekonomiczną wielu gospodarstw. Po przystąpieniu Polski do UE ceny pomidorów prawdopodobnie się obniżą, gdyż obecnie są u nas zdecydowanie wyższe niż w UE. Prezentowane poniżej wyniki oparte są na badaniach w gospodarstwach produkujących pomidory w tunelach foliowych na terenie tak zwanej ściany wschodniej naszego kraju. Te rejony Polski szczególnie drastycznie odczuły zmiany w naszej gospodarce, a zwłaszcza ich efekt w postaci ogólnej recesji. Dekoniunkturę pogłębiła liberalizacja rynku i otwarcie go na warzywa importowane oraz spadek poziomu dochodów realnych większości społeczeństwa. Analizowane gospodarstwa podzielono na trzy grupy: małe — o powierzchni upraw 200–680 m2, średnie — 940–1020 m2 oraz duże — 1500–3500 m2.

Nakłady i koszty pracy

Wszystkie uwzględnione gospodarstwa korzystały z włas­nych zasobów siły roboczej, bez zatrudniania pracowników stałych. Jedynie w okresach największego nasilenia prac (na przykład przy zbiorach) zatrudniano dodatkowo 1–6 osób. Najwyższe nakłady pracy zanotowano w gospodarstwach małych — 242 rbh/100 m2 powierzchni upraw, najniższe — w średnich (70–85 rbh/100 m2 upraw). W gospodarstwach z grupy "duże" nakłady te wyniosły 56–310 rbh/100 m2 powierzchni upraw.

Poziom nakładów pracy zależał bezpośrednio od stopnia mechanizacji upraw. W gospodarstwach małych większość czynności wykonywano ręcznie i przy pomocy prostych narzędzi. Pracochłonne okazało się podlewanie i nawożenie roślin, szczególnie tam, gdzie pomidory podlewano ręcznie przy użyciu węża. Taka technologia zwiększała wilgotność powietrza w obiek­tach, powodując w rezultacie potrzebę użycia więk­szej ilości środków ochrony roślin oraz nawozów mineralnych (wypłukiwanych do głębszych warstw podłoża). Nie bez wpływu na znaczny wzrost nakładów pracy było również prowadzenie uprawy w tym samym podłożu przez kilka lat z rzędu. Innym problemem może być lokalizacja obiektów. Taką sytuację obserwowałem w jed­nym z gos­podarstw usytuowanym w terenie o dużej wilgotności podłoża. Uprawy prowadzone tam wyłącznie w gruncie często podmakały. Konieczne były więc zabiegi odwadniające. Dość dużym problemem dla producentów były turkucie podjadki (Gryllotalpa gryllotalpa), których larwy drążyły tunele w ziemi, a przy masowym występowaniu poważnie uszkadzały korzenie pomidorów.

Właściciele większości badanych gospodarstw — ­celem zmniejszenia ryzyka niepowodzenia produkcji — uprawiali pomidory na przemian z ogórkami. Innym sposobem zwiększenia opłacalności była uprawa w systemie: wiosną — pomidory lub ogórki, a jesienią — chryzantemy. W części gospodarstw uprawiano jednak pomidory zarówno w cyklu wiosennym jak i jesiennym. Taka monokultura wymaga zabiegów związanych z przygotowaniem podłoża (m.in. odkażania, wymiany wierzchniej warstwy co kilka sezonów produkcyjnych). W tego typu uprawach sama organizacja pracy, jak również wydajność pracy osób zatrudnionych bezpośrednio przy produkcji, wyraźnie wpływała na poziom zapotrzebowania na robociznę.

Koszty pracy wyrażone w zł/100 m2 powierzchni upraw pomidorów w tunelach foliowych różniły się istotnie pomiędzy poszczególnymi grupami gospodarstw. Najwyższe nakłady ponosiły gospodarstwa małe (średnio 707 zł/100 m2 upraw), najniższe — średnie (209 zł/100 m2). Duże różnice wynikały prawdopodobnie zarówno z różnych nakładów pracy wyrażonych w roboczogodzinach, jak również z różnych stawek godzinowych płaconych pracownikom w poszczególnych gospodarstwach. Wpływ na niejednolity poziom nakładów pracy mógł mieć jednak również sposób organizacji pracy (ergonomia pracy), technologia produkcji oraz uprawiane odmiany. Pomidory tworzące mniejsze owoce, jak również odmiany bardziej podatne na choroby wymagały więcej pracy przy zbiorze oraz przygotowaniu do sprzedaży.

Największe nakłady pracy (tab. 1) przeznaczano na pielęgnację roślin (40,8%) — podwiązywanie, obrywanie liści, zapylanie kwiatów (w gospodarstwach niewykorzystujących trzmieli), usuwanie odrostów bocznych. Zabiegiem o stosunkowo dużym zapotrzebowaniu na siłę roboczą był również zbiór i sortowanie owoców (odpowiednio 12,76% i 11,57%). Najniższe nakłady pracy przeznaczano natomiast na odkażanie podłoża (0,02%), przygotowanie instalacji nawadniającej (0,06%), ochronę chemiczną rozsady (0,09%), jej nawożenie (0,14%) i odchwaszczanie oraz transport owoców (po 0,11%).

Tabela 1. Struktura średnich nakładów pracy na poszczególne czynności w produkcji pomidorów

Źródło: badania własne

Koszty produkcji

Bezpośrednie. Na poziom tej grupy kosztów w produkcji pomidorów w tunelach foliowych ogromny wpływ mają warunki atmosferyczne w sezonie wegetacyjnym. Sprzyjająca pogoda pozwala przede wszystkim na mniejsze zużycie opału oraz środków ochrony roślin. Niebezpieczne są intensywne opady mokrego śniegu wczesną wiosną. Niszczy on konstrukcje i powłoki tuneli foliowych, powoduje częściowe lub całkowite uszkodzenia wysadzonej rozsady, dla której krytyczną temperaturą dla większości procesów fizjologicznych jest 13°C.
W gospodarstwach uprawiających pomidory w gruncie nawożonym obornikiem oraz tańszymi nawozami mineralnymi wieloskładnikowymi nakłady na produkcję były stosunkowo niskie. Ten sposób produkcji dominował zresztą w badanych gospodarstwach.

Najwyższe koszty bezpośrednie w przeliczeniu na jednostkę powierzchni uprawy (rys. 1) zaobserwowano w gos­podarstwach małych — 1075–1240 zł/100 m2 (średnio 1154 zł/100 m2), najniższe — w średnich (415–699 zł/100 m2, średnio — 518 zł/100 m2. W gospodarstwach dużych wskaźnik ten wynosił 772–935 zł/100 m2. W przeliczeniu na jednostkę produkcji (rys. 2) najwyższe koszty bezpośrednie miały gospodarstwa małe (0,8–1,2 zł/kg, średnio 1,0 zł/kg), najniższe — średnie (0,5 zł/kg) oraz duże (0,6 zł/kg).

Rys. 1. Koszty produkcji pomidorów w przeliczeniu na jednostkę powierzchni

W strukturze nakładów finansowych na materiały używane bezpośrednio do produkcji (tab. 2) najistotniejszą pozycję stanowił zakup nośników energii (opału i energii elektrycznej) — 54% (średnio 473 zł/100 m2 powierzchni upraw). Różnice pomiędzy gospodarstwami zależały od rodzaju nośnika energii, długości okresu grzewczego, tego, czy doświetlano rozsadę oraz od warunków atmosferycznych, zwłaszcza w początkowym okresie produkcji. Stosunkowo ważną pozycję zajmowały koszty zakupu nasion lub rozsady (17%) oraz nawozów mineralnych i organicznych (13%). Różnice nakładów na zakup nasion wynikały ze źródła pochodzenia tych ostatnich.

Tabela 2. Średnie koszty niektórych środków produkcji w uprawie pomidorów w tunelach foliowych

Źródło: badania własne

Pośrednie. Koszty pośrednie w przeliczeniu na jednostkę powierzchni (rys. 2) najwyższe były w gospodarstwach o średniej powierzchni upraw (1214 zł/100 m2) i wyniosły 679–2616 zł/100 m2. Wyższy poziom tych kosztów w części gospodarstw wynikał, między innymi, z dużych zobowiązań kredytowych właścicieli wobec banków. Ze względu na wiek, producenci nie mogli korzystać z preferencyjnych kredytów dofinansowywanych z ARiMR i zmuszeni byli do zaciągania kredytów komercyjnych. Wskazuje to na ogromną potrzebę dostępu do tanich kredytów, zwłaszcza w ogrodnictwie, gdzie okres inwestycyjny jest wyraźnie dłuższy niż w przemyś­le bądź handlu. Równie istotna, przy braku funduszy i braku możliwości pozyskania tanich kredytów, staje się potrzeba właściwego dopasowania obszaru upraw pod osłonami do posiadanego wyposażenia obiektów. Istotną pozycję w grupie kosztów pośrednich odgrywały remonty i naprawy urządzeń produkcyjnych oraz obiektów wykorzystywanych do uprawy.

Rys. 2. Koszty produkcji pomidorów w przeliczeniu na jednostkę produkcji

Najniższe koszty pośrednie, w przeliczeniu na jednostkę powierzchni, miały gospodarstwa duże — średnio 918 zł/100 m2. W przeliczeniu na jednostkę produkcji średnie koszty pośrednie w gospodarstwach małych i średnich wyniosły odpowiednio 0,9 zł/kg i 1,1 zł/kg pomidorów, przy czym największe różnice można było zauważyć wśród gospodarstw małych (0,5–2,3 zł/kg).
Mogły na to wpływać zarówno ponoszone koszty (zwłaszcza amortyzacji środków trwałych), jak i osiągane plony. Najniższe koszty pośrednie w przeliczeniu na jednostkę produkcji zanotowano w gospodarstwach dużych — średnio 0,6 zł/kg pomidorów.

Amortyzacja środków trwałych. Jej przeciętny koszt wyniósł w analizowanych gospodarstwach 380 zł/100 m2. Największy udział miała amortyzacja tuneli foliowych, która wynosiła średnio 167 zł/100 m2 i stanowiła 44% łącznych kosztów amortyzacji. Drugie miejsce zajęły koszty amortyzacji sprzętu oraz wyposażenia dodatkowego, które wyniosły średnio 138 zł/100 m2 (36% całej struktury kosztów). Najwyższy poziom kosztów amortyzacji środków trwałych (rys. 1) obserwowano w gospodarstwach małych (średnio 504 zł/100 m2).
W tej grupie największe były również rozbieżnoś­ci pomiędzy poszczególnymi gospodarstwami — 327–778 zł/100 m2. Przyczyną różnic był, między innymi, fakt, iż właściciele niektórych gospodarstw zakupili stosunkowo drogie środki trwałe — na przykład piec i system grzewczy oraz sprzęt i wyposażenie dodatkowe — w przeliczeniu na dość małą powierzchnię upraw. W tym również tkwi źródło wysokiego udziału amortyzacji środków trwałych w przypadku analizowanej grupy gospodarstw. Najniższe średnie jednostkowe koszty amortyzacji zanotowano w gospodarstwach dużych (272 zł/100 m2), w których największy udział w strukturze zajmowały koszty amortyzacji tuneli foliowych oraz ich wyposażenia.

Koszty całkowite. Ich poziom różnił się wyraźnie tylko w gospodarstwach małych (2742 zł/100 m2). W średnich wyniósł 2097 zł/100 m2, a w dużych 2039 zł/100 m2. W przeliczeniu na kilogram wyprodukowanych pomidorów najwyższe średnie koszty całkowite wystąpiły w gospodarstwach małych — 2,3 zł/kg (wahały się od 1,9 zł/kg do 3,5 zł/kg), najniższe w dużych — 1,4 zł/kg. Te drugie niewiele różniły się od kosztów ponoszonych w gospodarstwach średnich (1,9 zł/kg), ale różniły się od wyników uzyskiwanych w gospodarstwach małych. Średni koszt wyprodukowania pomidorów w tunelach foliowych — liczony ze wszystkich gospodarstw — wyniósł 1,9 zł/kg.