• 12-636-18-51
  • wydawnictwo@plantpress.pl
ogrodinfo.pl
sad24.pl
warzywa.pl
Numer 05/2004

SKŁADNIKI MAJĄTKOWE I ŹRÓDŁA ICH FINANSOWANIA. PODSTAWOWE POJĘCIA BILANSOWE

Prowadzenie działalności gospodarczej, w tym także przez gospodarstwa rodzinne wymaga dysponowania majątkiem, na który składają się środki rzeczowe oraz finansowe.

Majątek jednostki w ujęciu rzeczowym tworzą składniki materialne w postaci budynków, gruntów, maszyn, urządzeń, środków transportowych, materiałów, gotówki czy środków pieniężnych na rachunkach bankowych. Ogół tych składników określa się pojęciem środków gos­podarczych, czyli aktywów. Umożliwiają one fizyczne prowadzenie działalności produkcyjnej, usługowej czy handlowej.

Majątek jednostki w ujęciu finansowym (funduszowym lub kapitałowym) obrazuje źródła pochodzenia środków gospodarczych, czyli źródła finansowania majątku. Wskazują one "kto" wyposażył jednostkę gospodarczą w składniki majątkowe, a tym samym stanowią formalno-prawnie lub umownie wydzieloną własność określonej jednostki.

Środki gospodarcze (aktywa) oznaczają zasoby składników, jakimi jednostka dysponuje, najczęściej na podstawie prawa własności do nich, o wiarygodnie ustalonej wartości. Zasoby, które przyniosą jej w przyszłości korzyści ekonomiczne w postaci środków pieniężnych lub ich odpowiedników. Środki gospodarcze dzieli się na dwie grupy — majątek trwały (aktywa trwałe) oraz majątek obrotowy (aktywa obrotowe).

Majątek trwały obejmuje składniki o długim okresie użytkowania (w praktyce — dłuższym niż rok) lub wyłączenia z obrotu, posiadające znaczną wartość jednostkową (obecnie powyżej 3500 zł). Ze względu na funkcję, jaką pełni majątek trwały, dzieli się go na:

  • wartości niematerialne i prawne,
  • rzeczowy majątek trwały,
  • należności długoterminowe oraz
  • inwestycje, czyli lo­katy długoterminowe.

Do wartości niematerialnych i prawnych zalicza się nabyte prawa majątkowe do gospodarczego wykorzystania w okresie dłuższym niż jeden rok, takie jak: prawa autorskie, licencje, koncesje, prawa do znaków towarowych, patentów czy oprogramowania komputerów.

W skład rzeczowych składników majątku trwałego wchodzą środki trwałe i środki trwałe w budowie.

Środki trwałe są składnikami o okresie tak zwanej ekonomicznej użyteczności powyżej roku, kompletnymi, nadającymi się do użytku i przeznaczanymi na własne potrzeby jednostki. Zalicza się do nich:

  • nieruchomości, w tym grunty i tereny, budynki i budowle, prawo wieczystego użytkowania gruntów, prawo do lokalu mieszkalnego lub użytkowego;
  • maszyny, urządzenia, środki transportu, narzędzia, przyrządy, wyposażenie magazynów, biur, itp.;
  • ulepszenia w obcych środkach trwałych,
  • inwentarz żywy.

Ulepszenie to przebudowa, rozbudowa, modernizacja, adaptacja środka trwałego (własnego lub cudzego, trwale użytkowanego przez jednostkę) — w wyniku tych działań wartość użytkowa danego środka jest wyższa od wartości użytkowej, jaką miał w chwili przyjęcia go do użytkowania.

Środki trwałe w budowie obejmują ogół kosztów nabycia lub wytworzenia, które zostały poniesione w związku z niezakończoną budową, montażem czy przekazaniem do użytkowania nowego środka trwałego.

Wspólną cechą środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych (z wyjątkiem, między innymi, gruntów) jest stopniowa utrata ich wartości początkowej, czyli umarzanie. Jednocześnie odpisy amortyzacyjne — pieniężny odpowiednik zużycia — są wliczane do kosztów własnych bieżącej działalności.

Należności długoterminowe to należne jednostce sumy pieniężne, które zostaną spłacone po okresie dłuższym od roku, gdyż na przykład uzgodniono z odbiorcą, że zapłata za sprzedane mu dobra będzie następowała ratalnie przez kilka lat.

Inwestycje długoterminowe mają zwykle charakter lokat i obejmują składniki nabyte w celu uzyskania korzyści ekonomicznych w postaci przyrostu wartości tych składników lub uzyskania przychodów (odsetki, dywidendy lub inne pożytki). Do tej grupy należą nabyte papiery wartościowe, akcje, obligacje, bony skarbowe czy nieruchomości. Tych ostatnich jednostka nie używa, lecz oczekuje, że po upływie roku bądź kilku lat wzrośnie ich wartość. Każdorazowo kryterium długoterminowości oznacza ponad roczny termin realizacji, czyli ulokowanie wolnych środków pieniężnych w "inwestycje".

Majątek obrotowy, czyli aktywa obrotowe zużywają się najczęściej całkowicie w jednym procesie produkcyjnym lub w jednym roku obrachunkowym, przekazując całą swoją wartość wytwarzanym produktom czy usługom. Aktywa zmieniają swoją naturalną postać uczestnicząc bezpośrednio w ruchu okrężnym środków, przechodząc przez jego kolejne fazy, na skutek czego następuje ciągła zmiana form tych środków. Przykładowo, jednostka wytwórcza w fazie zaopatrzenia ze środków pieniężnych zakupuje materiały, które podczas produkcji zostają przekształcone w produkty gotowe (przy współdziałaniu innych czynników). Z kolei w fazie zbytu następuje sprzedaż wytworzonych produktów gotowych, a tym samym zmiana na środki pieniężne (ewentualnie poprzez należności). Ze względu na pełnione funkcje majątek obrotowy dzieli się na: zapasy, należności krótkoterminowe, środki pieniężne oraz inwestycje krótkoterminowe.

Zapasy to rzeczowe składniki majątku obrotowego, do których zalicza się zapasy: materiałów, produktów gotowych i towarów oraz produkcję niezakończoną.
W gospodarstwach rolniczych zapasy mogą być pochodzenia rolniczego i przemysłowego.

Materiały to surowce, materiały podstawowe i pomocnicze, opakowania, paliwo i części zamienne. Zużywają się one w jednym cyklu produkcyjnym, przekazując swoją substancję i wartość wytwarzanym produktom gotowym.

Produkty gotowe, czyli wyroby, są efektem zakończonych procesów wytwórczych i są przeznaczone do sprzedaży innym jednostkom.

Towarami są składniki majątku, które zostały zakupione przez jednostkę gospodarczą i przeznaczone do odsprzedaży w stanie nieprzetworzonym.

Na produkcję niezakończoną składają się produkty w toku i półfabrykaty (półprodukty). Produkty w toku to te znajdujące się w trakcie wytwarzania w jednej z faz cyklu produkcyjnego na przełomie dwóch okresów obrachunkowych, na przykład zasiewy zbóż, rozsada pomidorów czy rozczyn chleba w piekarni. Natomiast półprodukty są produktami określonej fazy wytworzenia, na przykład moszcz w przetwórniach owocowych, zacier i słód w gorzelniach.

Należności krótkoterminowe obejmują kwoty pieniężne należne danej jednostce gospodarczej od innych jednostek czy osób fizycznych z tytułu sprzedaży produktów i usług oraz towarów. Moment sprzedaży nie pokrywa się czasowo z momentem otrzymania środków pieniężnych, których okres zapłaty nie przekracza 12 miesięcy.

Środki pieniężne mogą przyjmować postać gotówki lub lokat pieniężnych w banku, na tak zwanym rachunku bieżącym lub innym.

Inwestycje krótkoterminowe mają zwykle postać akcji, obligacji czy innych papierów wartościowych, nabytych w celu odsprzedaży (w okresie nie przekraczającym 12 miesięcy, licząc od daty bilansu).

Majątek podmiotu gospodarczego ma zawsze źród­ło pochodzenia, czyli finansowania.

Podstawowym źródłem pochodzenia majątku jednostki gospodarczej jest wkład jej właściciela. Jeżeli właścicielem jest osoba fizyczna (lub grupa osób), to w celu rozpoczęcia określonej działalności gospodarczej — z prawnego punktu widzenia — konieczne staje się wydzielenie — w ściśle określonej formie prawnej — częś­ci lub całości posiadanych zasobów finansowych i, ewentualnie, rzeczowych z przeznaczeniem na prowadzenie konkretnej działalności. W spółdzielczych jednostkach gospodarczych głównym źródłem pochodzenia majątku są udziały jej członków. Natomiast w przedsiębiorstwach państwowych źródłem tym jest część zasobów majątku ogólnonarodowego, przydzielona im ze skarbu państwa.

Ogół źródeł środków gospodarczych można podzielić zasadniczo na kapitały (fundusze) własne oraz obce.

Kapitały (lub fundusze) własne stanowią równowartość majątku wniesionego przez właściciela albo właścicieli do przedsiębiorstwa oraz wygospodarowanej przez jednostkę w trakcie działalności części zysku, przeznaczonej na własne potrzeby i rozwój. Kapitały własne, które w spółkach nazywane są kapitałami, zaś w jednostkach państwowych i spółdzielniach — funduszami, można podzielić dalej na kapitały (fundusze) powierzone oraz wypracowane.

Kapitały (lub fundusze) obce stanowią źródła finansowania majątku, które są wprawdzie własnością innych podmiotów gospodarczych, jednak znajdują się w dyspozycji danej jednostki. W ściśle określonym terminie, obce składniki majątkowe lub ich równowartość należy zwrócić, stąd źródła majątku obcego pochodzenia okreś­la się często jako zobowiązania. Fundusze obce tworzą zobowiązania podmiotu gospodarczego wobec innych podmiotów, takich jak: przedsiębiorstwa, banki, instytuc­je, budżet czy pracownicy. Wspólną cechą zobowiązań jest ich przejściowy charakter. Wynika on z konieczności spłaty zobowiązań w określonych wcześniej terminach. W praktyce życia gos­podarczego spłata jednych zobowiązań łączy się z powstaniem nowych. Ciągłość tego procesu prowadzi do utrzymania zobowiązań na pewnym, względnie stałym, poziomie. Dlatego też można je traktować jako fundusze lub kapitały będące źródłem pochodzenia środków gospodarczych. Ze względu na termin płatności zobowiązania dzielą się na:

  • długoterminowe — z terminem spłaty upływającym co najmniej po roku od daty sporządzenia bilansu oraz
  • krótkoterminowe — spłata nie przekracza jednego roku.

Uwzględniając różne źródła finansowania i okolicznoś­ci pozyskiwania do ogółu kapitałów obcych zalicza się

  • kredyty bankowe i pożyczki,
  • zobowiązania wobec dostawców,
  • zobowiązania publiczno-prawne oraz
  • inne zobowiązania.

Kredyty bankowe stanowią zobowiązania wobec banku, zaś pożyczki są udzielane przez jednostki inne niż banki.

Zobowiązania wobec dostawców powstają na skutek przejściowego nieuregulowania należności za dostarczone materiały, towary czy usługi. Moment dostawy, czyli powstanie zobowiązania następuje wcześniej niż moment zapłaty — likwidacja zobowiązania, a zatem podmiot gos­podarczy korzysta w tym okresie z, tak zwanego, kredytu kupieckiego. Przesunięcie terminu zapłaty jest zwyk­le negocjowane i uzgadniane między stronami. Występujące w takiej transakcji dwie strony określane są jako dłużnik, czyli odbiorca, oraz wierzyciel, czyli dostawca.

Do zobowiązań publiczno-prawnych zalicza się naliczone, ale jeszcze niezapłacone: podatki, opłaty, cła, ubezpieczenia oraz inne zobowiązania. Są to, między innymi, zobowiązania i rozliczenia z organami skarbu państwa, jednostkami administracji terenowej, urzędami celnymi, zakładami ubezpieczeń społecznych, jednostkami ubezpieczeń majątkowych i osobowych.

Istotnym źródłem finansowania majątku jest zysk netto. Występuje on wówczas, gdy suma przychodów z działalności gospodarczej będzie wyższa od kosztów ich uzys­kania. W przypadku osiągania zysku następuje wzrost środków w aktywach, a tym samym zysk powiększa kapitał własny.

Wartość pieniężna wszystkich składników majątkowych musi być równa sumie składników źródeł ich pochodzenia. Każdy środek gospodarczy, który znalazł się w jednostce gospodarczej, musi mieć bowiem pokrycie w odpowiednim źródle sfinansowania.

Zestawienie składników majątkowych ze źródłami ich pochodzenia, sporządzone na określony dzień to tak zwany bilans. Wobec tego, że w bilansie — po jednej i po drugiej stronie — są wykazywane te same środki, lecz ujęte z różnych punktów widzenia, ogólna suma aktywów musi się równać ogólnej sumie pasywów. Równość taka jest określana jako podstawowa równość bilansowa, równość rachunkowości.

Bilans majątkowy to zatem dwustronne, wartoś­ciowe zestawienie majątku (aktywów) oraz źródeł jego finansowania (pasywów) na ściśle określony dzień i w ściś­le określonej formie (tabela).

Źródła finansowania na wznowienia produkcji w gospodarstwach rolnych
dotkniętych klęską żywiołową

Ocena jednostki gospodarczej na podstawie bilansu jest określana jako "czytanie bilansu". Odbywa się ono w dwóch kierunkach. Po pierwsze, pionowe czytanie bilansu, które polega na badaniu struktury aktywów i ocenie sytuacji majątkowej oraz badaniu struktury pasywów i ocenie sytuacji finansowej. Po drugie, poziome czytanie bilansu, które obejmuje ustalenie relacji między składnikami majątku a źródłami ich finansowania. Bilans majątkowy charakteryzuje zatem sytuację majątkowo-finansową i pozwala ocenić kondycję ekonomiczną oraz podstawy bytu materialnego firmy.