Numer 06/2004
Postęp w rozwijaniu nowych technologii uprawy roślin ogrodniczych wyłonił potrzebę modyfikacji liczb granicznych, a więc optymalnych zawartości składników pokarmowych w podłożach. Taka potrzeba wynika przede wszystkim z coraz powszechniejszego wprowadzania do praktyki ogrodniczej nawożenia połączonego z nawadnianiem, czyli fertygacji (czyt. HO 5/2004 — red.). Systematyczne stosowanie pożywki — z każdym podlewaniem — nie wymaga utrzymywania tak wysokich poziomów składników w podłożach, jak to miało miejsce 30–40 lat temu, gdy w produkcji pod osłonami dominowało nawożenie posypowe. Wówczas lansowano nawet pogląd jednorazowego nawożenia roślin — tylko przed sadzeniem. Miało ono zaspokajać potrzeby pokarmowe rośliny w całym okresie uprawy.
Wcześniejsze zalecenia
Koncepcję liczb granicznych oraz zawartości standardowych dla podłoży ogrodniczych opracował w Polsce Nowosielski (1974, 1978). Autor ten wprowadził również nową metodę badania zasobności podłoży ogrodniczych — uniwersalną, która jest wciąż aktualna. Równocześnie zaproponował pierwsze polskie liczby graniczne dla roślin ozdobnych i warzywnych. Wcześniej wykorzystywane były liczby graniczne według Drewsa, które upowszechnił w literaturze polskiej Pudelski (1967). Liczby graniczne modyfikował i uściślał również Starck (1984). Zbioru liczb granicznych dla celów praktyki ogrodniczej i dydaktyki dokonano w opracowaniach Kacperskiej i współpracowników (1990) oraz Bresia i współpracowników (1991). Istotne zmiany w odniesieniu do roślin ozdobnych wprowadził Strojny (1993), uwzględniając nawożenie płynne*. Szczegółowe opracowania dotyczące zastosowania analiz podłoża w diagnozowaniu potrzeb nawozowych, a także uściślenia liczb granicznych dla pomidora, anturium i róży znajdują się w pracach autora artykułu (1998, 2000, 2003). Ponowne zestawienie liczb granicznych wykorzystywanych w ogrodnictwie przedstawił Nurzyński (2003).
Dla kogo obecne liczby?
Przedstawione w tabeli nowe liczby graniczne zostały opracowane na podstawie wieloletnich badań autora przeprowadzonych w warunkach produkcyjnych i dzięki współpracy z ogrodnikami specjalizującymi się w uprawie wyszczególnionych gatunków lub grup roślin. Dotyczą roślin ozdobnych, które uprawia się z zastosowaniem fertygacji — kroplowej lub podsiąkowej — albo które są tradycyjnie, ale systematycznie nawożone płynnie.
Zasobność podłoży powinna być regularnie kontrolowana analizami chemicznymi podłoża. Dostarczaną roślinom pożywkę (roztwór składników pokarmowych) należy dostosować do wyników bieżącej analizy chemicznej podłoża oraz wody. Analiza chemiczna wody używanej w uprawach tradycyjnych wystarcza na rok lub 2 lata, natomiast analiza podłoża powinna być wykonywana co 4–6 tygodni. Te dwie analizy pozwalają z pomocą nowych liczb granicznych realizować w praktyce kontrolowane nawożenie roślin — takie, przy którym uzyskuje się optymalną ilość i jakość plonu, a nie zanieczyszcza się środowiska przyrodniczego.
Istotne zmiany
W tabeli znajdują się optymalne zawartości wszystkich makroelementów oraz dopuszczalne zawartości sodu i chlorków, czyli najczęściej występujących zanieczyszczeń. W nowych liczbach granicznych wprowadzono następujące zmiany:
-
dla niektórych składników wartości są znacznie niższe — dotyczy to głównie azotu (N), potasu (K), wapnia (Ca), siarki (S), sodu (Na) i chlorków (Cl);
-
nowe liczby graniczne są jednakowe dla podłoży organicznych i mineralnych;
-
uwzględniają zawartość dwóch form azotu — amonowego (N-NH4) i azotanowego (N-NO3);
-
zasolenie wyrażone jest w starych jednostkach (g NaCl/dm3 podłoża) i nowych (EC w mS/cm) przy stosunku objętościowym gleby lub podłoża do wody wynoszącym 1 : 2;
-
zawężają optymalne pH dla większości roślin do zakresu 5,5–6,5;
-
nowe liczby graniczne mogą być określane jako zawartości standardoe lub zawartości wskaźnikowe (z angielskiego guide values), gdyż umożliwiają uzyskanie plonu optymalnego zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym.
Niewyróżnianie odrębnych liczb granicznych dla podłoży mineralnych i organicznych jest uzasadnione metodą oznaczania składników pokarmowych. W metodzie "uniwersalnej", powszechnej w praktyce ogrodniczej, oznacza się jedynie dostępne formy składników pokarmowych, czyli te zawarte w roztworze glebowym, a tylko w niewielkim stopniu — w kompleksie sorpcyjnym. Dlatego różnicowanie liczb granicznych pod względem rodzaju podłoża, a tym samym pojemności kompleksu sorpcyjnego, jest nieuzasadnione. Stąd liczby graniczne dla podłoży organicznych, a więc takich, które zawierają powyżej 50% substancji organicznej (np. torf, kora, słoma, trociny i mieszaniny tych podłoży), oraz podłoży mineralnych, zawierających poniżej 50% substancji organicznej (np. warstwa orna gleby mineralnej, ziemie ogrodnicze, mieszaniny podłoży mineralnych z obornikiem) są jednakowe. W praktyce to ujednolicenie liczb granicznych zostało w pełni potwierdzone.
Azot
Nawożenie azotem oparte jest nie tylko na analizie zawartości azotu azotanowego (N-NO3), ale również amonowego (N-NH4), który w podłożach o dobrych warunkach tlenowych łatwo przechodzi w azot azotanowy w wyniku nitryfikacji. Dlatego N-NH4 występuje w tych podłożach w niewielkich ilościach — stanowi zwykle do 20% azotu azotanowego. Są jednak przypadki dużego nagromadzenia azotu amonowego, zwłaszcza w podłożach nadmiernie podlewanych lub zagęszczonych (o złych właściwościach powietrzno-wodnych). Jego zawartość jest istotnym wskaźnikiem prawidłowości zabiegów agrotechnicznych i ma istotne znaczenie diagnostyczne. Optymalna zawartość dominującej formy azotu, czyli N-NO3 mieści się dla większości roślin ozdobnych i warzywnych w przedziale 200–250 mg/dm3 podłoża. Nie jest wskazane utrzymywanie zawartości N-NO3 na poziomie 300 mg/dm3 podłoża, tak jak to zalecano w starych liczbach granicznych.
Potas
Zawartość potasu została istotnie obniżona i dostosowana do zalecanego poziomu azotu. Przeciętny zakres zawartości potasu wynosi 200–300 mg K/dm3 podłoża i pozwala na utrzymanie właściwego stosunku N : K. Wysoka zawartość potasu w starych liczbach granicznych — wynosząca przykładowo 350–800 mg K/dm3 dla chryzantem — wywoływała negatywne skutki w ilości i jakości plonu. Powodowała duże zakłócenia w odżywianiu roślin wieloma składnikami, przede wszystkim magnezem.
Wapń
Zredukowane zostały liczby graniczne dla wapnia. Wysoka zawartość wapnia (1500–3000 mg Ca/dm3), zalecana w starych liczbach granicznych, powodowała często negatywne skutki w odżywianiu roślin potasem i magnezem, pogarszając istotnie ilość i jakość plonu. Wapń dominował ilościowo w glebach i podłożach ogrodniczych, mimo że rośliny mają w stosunku do niego znacznie mniejsze wymagania pokarmowe niż co do azotu lub potasu. Wysoki poziom wapnia był skutkiem dużych dawek nawozów wapniowych potrzebnych do odkwaszenia podłoży — zwłaszcza torfowych lub z pokaźnym udziałem kwaśnych torfów.
Zmniejszenie zawartości wapnia w podłożach wynika również z zaleceń obniżenia pH w uprawie roślin ogrodniczych w porównaniu z tym, co wskazywały stare liczby graniczne (górny zakres pH dochodził do 7,2). Najlepszym wskaźnikiem właściwego pH dla roślin są uprawy hydroponiczne — w wełnie mineralnej czy innych podłożach inertnych — dla których optymalne pH pożywek wynosi 5,5. W podłożach tradycyjnych zaleca się zakres szerszy niż 5,5–6,0, przy maksymalnym pH 6,5. Powyżej tej wartości występują zakłócenia w odżywianiu roślin fosforem, magnezem, żelazem, cynkiem, manganem, miedzią i borem.
Siarka
Szczególnie ważne jest zmniejszenie dopuszczalnego poziomu siarki w podłożach. W starych liczbach granicznych jako dopuszczalny poziom przyjmowano 300, a nawet 500 mg S-SO4/dm3 podłoża.
W nowych zaleceniach zawartość siarki wynosi tylko 50–150 mg S-SO4/dm3 podłoża dla większości roślin. Utrzymywanie wyższych poziomów S-SO4 może prowadzić do istotnych zakłóceń w odżywianiu roślin azotem azotanowym (N-NO3). Zapotrzebowanie roślin na siarkę jest o 50–70% mniejsze niż na azot. Z badań autora wynika, że około 80% upraw ogrodniczych pod osłonami jest przenawożone siarką. Jest to spowodowane głównie stosowaniem siarczanowych nawozów potasowych i magnezowych, nawozów wieloskładnikowych zawierających siarczany, podłoży popieczarkowych bogatych w gips oraz wody zasobnej w siarczany.
Sód i chlorki
Wyraźnie zmniejszono również dopuszczalną zawartość sodu i chlorków jako zanieczyszczeń. Dla większości roślin ozdobnych wynosi ona do 50 mg/dm3 podłoża. Należy przy tym zaznaczyć, że chlor to niezbędny roślinie mikroelement i powinien znajdować się w podłożu. Jednak w poprzednich latach, na skutek obecności Cl w wielu nawozach jako składnika balastowego, oraz wysokiej zawartości w wodach, składnik ten powodował istotne zanieczyszczenie podłoży. W starszych publikacjach dopuszczalna zawartość chlorków dochodziła nawet do 300 mg Cl/dm3. Z badań autora wynika, że obecnie w praktyce ogrodniczej zanieczyszczenie podłoży ogrodniczych sodem i chlorkami znacznie się zmniejszyło i dotyczy około 20% podłoży. Jest to wynikiem używania nawozów mniej zanieczyszczonych i kontrolowania zawartości chlorków w wodzie. Obecnie problem zanieczyszczenia podłoży chlorkami ma znacznie mniejsze znaczenie niż nadmierne nagromadzenie siarczanów.
Liczby graniczne dla roślin ozdobnych uprawianych w podłożach mineralnych i organicznych pod osłonami
a między innymi odmiany 'Sprengeri', 'Meyeri', 'Myriocladus'
b bluszcz, cissus, difenbachia, dracena, fatsja, figowiec, filodendron, jukka, kodieum ("kroton"), zielistka
* Nowe liczby graniczne dla roślin ozdobnych uprawianych pod osłonami opublikowaliśmy w artykule Z. Strojnego i R. Starcka w "Haśle Ogrodniczym" 7 i 8/1990