Nakłady i koszty pracy

W produkcji pomidorów pod osłonami w Polsce stosuje się różne technologie — od tradycyjnych (uprawa w gruncie obiektu) do nowoczesnych (w podłożu z wełny mineralnej, z nawożeniem roślin na podstawie wyników analizy chemicznej). W gospodarstwach produkujących pomidory pod osłonami w gruncie wysokie koszty pracy wiązały się z dużymi nakładami na przygotowanie gleby (nawożenie, wymiana podłoża), pielęgnację i odchwaszczanie roślin oraz ich ochronę przed chorobami i szkodnikami.

W gospodarstwach małych większość czynności wykonywano ręcznie, a stopień mechanizacji był z reguły bardzo niski. W gospodarstwach bardzo dużych praca ręczna była ograniczana na korzyść mechanizacji. Gos­podarowanie w starych obiektach wymagało wysokich nakładów pracy na remonty i naprawy, częściowo wynikające z braku doświadczenia producenta i pracowników. W takim przypadku, na przykład sadzenie roślin, zbiór czy sortowanie owoców nie są wykonywane równie sprawnie, jak w gospodarstwach z tradycjami uprawy pomidorów pod osłonami. W gos­podarstwach uprawiających pomidory w gruncie więcej pracy należało poświęcić na odchwaszczanie i nawożenie roślin. Ten ostatni zabieg z reguły wykonywano posypowo, kilkakrotnie w ciągu sezonu. Produkcja pomidorów w wełnie mineralnej pozwala natomiast na wyraźne zmniejszenie nakładów pracy.

Największe zapotrzebowanie na pracę przy produkcji pomidorów w szklarniach (tab. 1) występowało podczas pielęgnacji roślin (średnio 41,9% wszystkich nakładów pracy). Mniejszy udział miały czynności związane z ochroną roślin przed chorobami i szkodnikami (0,83%). Warunki w szklarniach są zdecydowanie korzystniejsze dla wzrostu pomidorów niż w tunelach foliowych, a jakość owoców ze szklarni jest wyższa niż z tuneli. Potwierdzają to, między innymi różnice w nakładach pracy na ochronę roślin (w tunelach 3,50 rbg/100 m², w szklarniach — 1,03 rbg/100 m²) i sortowanie owoców (odpowiednio 22,59 rbh/100 m² i 12,2 rbg/100 m²). Nakłady pracy na konserwację są natomiast wyższe w szklarniach (2,53%) niż w tunelach (1,86%). Dotyczy to zwłaszcza starszych obiektów. Największe różnice nakładów obserwowano jednak przy odchwaszczaniu (prawie 24-krotnie mniejsze były one w szklarniach) i nawożeniu.

Tabela 1. Struktura średnich nakładów pracy na poszczególne czynności w produkcji pomidorów w szklarniach w badanych gospodarstwach (w latach 1998–2000)

Koszty bezpośrednie. Ich składnikami są między innymi koszty pracy ręcznej na poszczególnych etapach produkcji oraz wartość środków produkcji (tab. 2). W tej drugiej grupie najważniejsze są koszty zakupu lub produkcji rozsady, zakupu podłoża, nawozów naturalnych i sztucznych, środków ochrony roślin, folii do ściółkowania, wody, energii elektrycznej oraz opału. W gospodarstwach uprawiających pomidory w gruncie nawożonym obornikiem oraz tańszymi nawozami mineralnymi wieloskładnikowymi nakłady na produkcję były stosunkowo niskie. Ten sposób produkcji dominował głównie w obiektach małych i średnich, w których koszty bezpośrednie były najniższe w grupie badanych gospodarstw szklarniowych (średnio 1249 zł/100 m²). Ogólnie koszty bezpośrednie w tych gospodarstwach wyniosły 408–4365 zł/m², a różnice wynikały przede wszystkim z rodzaju technologii (uprawa na wełnie mineralnej pociąga za sobą wyższe nakłady), lokalnych warunków pogodowych, doboru odmian, rodzaju używanych nawozów oraz wydatków na opał (wysokich w starych, mało energooszczędnych obiektach). Najwyższe koszty bezpośrednie miały gospodarstwa bardzo duże — 1691–3152 zł/m² (średnio 2607 zł/m²), a największy udział miały w nich koszty zakupu podłoża inertnego.

Najwyższe jednostkowe koszty bezpośrednie w przeliczeniu na kilogram wyprodukowanych pomidorów stwierdzono w gospodarstwach średnich — 0,9 zł/kg, najniższe — w dużych i bardzo dużych — 0,7 zł/kg.
Znaczne różnice pojawiły się w gos­­podarstwach najmniejszych (0,2–1,6 zł/kg) i średnich (0,5–1,7 zł/kg), a ich przyczyną mogły być różnice kosztów zakupu nawozów czy opału. Na różnice w poziomie kosztów wyraźnie wpływała też wysokość plonów.

Koszty pośrednie. Do tej grupy zaliczono: opłaty za telefon, koszty podnoszenia kwalifikacji i zakupu prasy fachowej, ubezpieczenia obiektów uprawowych, ubezpieczenia społeczne, składki KRUS, podatki, oprocentowanie kredytów, opłaty związane z zanieczyszczaniem środowiska naturalnego oraz środki czystości. Najwyższe koszty pośrednie w przeliczeniu na jednostkę powierzchni były w gospodarstwach bardzo dużych — 1375–2354 zł/100 m²
(średnio 1617 zł/100 m²), najniższe — w średnich (średnio 658 zł/100 m²).
Koszty pośrednie w przeliczeniu na jednostkę produkcji w gos­po­darstwach średnich, dużych i bardzo dużych były podob­ne (0,5 zł/kg). Jedynie w gospodarstwach małych były wyższe (0,7 zł/kg).

Amortyzacja środków trwałych. Średni koszt amortyzacji środków trwałych w badanych gos­podarstwach wyniósł 657 zł/100 m². Największy udział w strukturze miała amortyzacja obiektów szklarniowych i ich wyposażenia (średnio 523 zł/100 m² i ponad 78% kosztów amortyzacji ogółem), systemu grzewczego (odpowiednio 77 zł/100 m² i 11,5%) oraz sprzętu i wyposażenia dodatkowego (57 zł/100 m² i 8,7%). Wysoki udział amortyzacji w strukturze kosztów produkcji (wykres) wiązał się przede wszystkim ze znacznie wyższymi nakładami finansowymi na wybudowanie i wyposażenie obiektów szklarniowych. Duże różnice pomiędzy poszczególnymi gos­podarstwami wynikają najczęściej z ogromnie zróżnicowanego wyposażenia w trwałe środki produkcji.

Koszty produkcji pomidorów w szklarniach

Koszty całkowite. Najwyższe odnotowano w gos­podarstwach bardzo dużych (średnio 4224 zł/100 m², różnice kosztów całkowitych w obr­ębie tej grupy sięgały 56,8%), najniższe — w średnich (1904 zł/100 m²). Średnie koszty wyprodukowania pomidorów w szklarniach w przeliczeniu na jednostkę masy towarowej (1,3 zł/kg) były zbliżone do kosztów w tunelach foliowych. Pomimo najwyższego poziomu nakładów finansowych w przeliczeniu na jednostkę powierzchni upraw pomidorów w szklarniach gospodarstw bardzo dużych, właśnie w nich koszty całkowite w przeliczeniu na jednostkę produkcji (1,1 zł/kg) były najniższe. Decydujący wpływ miała w tym przypadku wysokość plonów.

W strukturze nakładów finansowych na materiały używane bezpośrednio do produkcji (tab. 2) zanotowano wyraźne różnice pomiędzy uprawami w tunelach foliowych i szklarniach. W pierwszym przypadku najistotniejszą pozycję w wydatkach bezpośrednich stanowił koszt zakupu nośników energii (opału i energii elektrycznej) — 54% (473 zł/100 m²). Zróżnicowanie kosztów zależało od rodzaju nośnika energii, długości okresu grzewczego oraz doświetlania rozsady. Również warunki atmosferyczne, zwłaszcza w początkowym okresie produkcji, miały istotny wpływ na wielkość tej wartości ekonomicznej. Stosunkowo ważną pozycję zajmowały również koszty zakupu nasion lub rozsady (17%), nawozów mineralnych i organicznych (13%).
W strukturze kosztów materiałów bezpośrednio zużywanych do produkcji w szklarniach największe wydatki ponoszono na zakup nośników energii (średnio 642 zł/100 m², 35% kosztów materiałowych) oraz nawozów mineralnych i organicznych (29%). Większy udział nakładów na zakup podłoża w strukturze kosztów materiałów produkcyjnych w uprawach szklarniowych był efektem używania w części gospodarstw znacznie droższych podłoży z wełny mineralnej. Koszty zakupu nasion, rozsady oraz środków ochrony roślin, zarówno w gospodarstwach uprawiających pomidory w tunelach foliowych, jak i w szklarniach, kształtowały się na zbliżonym poziomie.

Tabela 2. Średnie koszty środków produkcji w uprawie pomidorów pod osłonami (w latach 1998–2000)

Dochód czysty. Jest to różnica pomiędzy dochodem brutto (plon towarowy x cena zbytu) a cał­kowitymi kosztami produkcji. War­tość dochodu czystego w poszczególnych grupach gospodarstw w kolejnych latach badań była różna. Najniższą zanotowano w gospodarstwach małych (1234 zł/100 m²). Wynikało to głównie z niskich wartości dochodu czystego w niektórych gospodarstwach (np. 336 zł/100 m²), które miały wysokie jednostkowe koszty całkowite oraz niski dochód brutto. Nie we wszystkich gospodarstwach produkujących pomidory w szklarniach występowała jednak tak niekorzystna sytuacja. Dzięki umiarkowanie wysokiemu poziomowi ponoszonych kosztów, wysokim plonom oraz wysokim cenom pomidorów, część gospodarstw uzyskiwała bardzo wysoki dochód czysty (nawet do 7600 zł/100 m²). Najwyższy średni dochód czysty osiągnęły gospodarstwa bardzo duże — 7545 zł/100 m². Był on1,5-krotnie wyższy od wyniku w gos­podarstwach dużych i 3,4-krotnie wyższy niż w średnich. Najmniejsze były też różnice w dochodzie czystym pomiędzy gospodarstwami bardzo dużymi (nie przekraczały 24%). Korzystny wynik finansowy pozwalał im na akumulację wewnętrzną, czyli na uzyskiwanie nadwyżki środków finansowych.

Najwyższą nadwyżkę bezpośrednią (czyt. HO 9/2003) w produkcji pomidorów w szklarniach w badanym okresie uzyskano w gospodarstwach bardzo dużych — średnio 9162 zł/100 m², o 32,5% większą niż w gospodarstwach dużych. Najniższą miały gospodarstwa małe (29,5% wyników osiągniętych przez gospodarstwa bardzo duże). Słaby wynik finansowy gospodarstw małych i średnich mógł być efektem niskich przychodów ze sprzedaży pomidorów oraz niskich plonów (6,8–10,0 kg/m² ).