Gospodarka nawozowa w produkcji integrowanej, oparta głównie na nawozach organicznych, jest z pewnością trudniejsza niż w produkcji konwencjonalnej, bazującej przede wszystkim na nawożeniu mineralnym, gdyż wymaga większego zaangażowania i wiedzy rolnika. Nawożenie organiczne jest bardziej kłopotliwe niż mineralne, ale — oprócz wnoszenia niezbędnych dla roślin składników pokarmowych — jest ono niezastąpione w budowaniu i utrzymywaniu trwałej żyzności gleby, jej życia biologicznego oraz zapobieganiu fizycznej i chemicznej erozji.

Nawozy zielone

Powszechnie dostępną i możliwą do zastosowania w każdym gospodarstwie formą nawożenia organicznego są nawozy zielone. Spełniają one wiele funkcji:

• są źródłem materii organicznej i składników mineralnych udostępnianych roślinom w sposób spowolniony, co ogranicza ich wymywanie;
• poprawiają strukturę gleby;
• zagłuszają chwasty;
• ograniczają występowanie szkodników i chorób oraz
• zwiększają liczbę gatunków w płodozmianie i ułatwiają dobór właściwego następstwa roślin.

Wartość nawozową poszczególnych roślin uprawianych na nawozy zielone określa się wytworzoną przez nie masą organiczną i zawartością składników pokarmowych. Szczególnie cenne są rośliny bobowate (motylkowate), ze względu na zdolność do wiązania wolnego azotu z atmosfery. Ponadto, wiele z nich korzeni się bardzo głęboko, w związku z czym pobiera składniki z głębokich warstw gleby i w ten sposób przemieszcza je w strefę warstwy ornej (po przyoraniu nawozów zielonych i rozkładzie roślin udostępniane są uprawie następczej).

Rośliny bobowate (fot. 1) uprawia się w czystym siewie lub w mieszankach z innymi roślinami, najczęściej trawami lub zbożami. Wysiewanie mieszanek — na przykład koniczyny (fot. 2) lub lucerny z trawami — zamiast pojedynczych gatunków jest korzystniejsze dla gleby, ze względu na zwiększenie różnorodności gatunkowej, wpływającej pozytywnie na jej zdrowotność.

Fot. 1. Rośliny bobowate powinny być nieodłącznym elementem programu nawożenia azotem w integrowanej produkcji warzyw

Fot. 2. Jednoroczna lub dwuletnia mieszanka koniczyny z trawami jest jednym z najwartościowszych nawozów zielonych

Na zielony nawóz można również wykorzystywać inne rośliny, które szybko rosną i w krótkim czasie dają duży plon masy zielonej — takie jak facelia, gryka, zboża, trawy — przez co wnoszą do gleby dużo materii organicznej. Gatunki te nie wzbogacają jednak gleby w dodatkową ilość azotu, uczestniczą jedynie w jego cyrkulacji: gleba — roś­lina — gleba i przemieszczaniu w profilu glebowym.

Wysokie wymagania pokarmowe warzyw kapustnych w stosunku do azotu oraz ograniczona ustawowo, dopuszczalna wysokość dawki nawozów naturalnych (obornik, gnojówka, gnojowica, pomiot ptasi) w ilości odpowiadającej 170 kg N/ha, sprawiają, że rośliny bobowate, stosowane jako nawozy zielone, powinny być nieodłącznym elementem programu nawożenia azotem w integrowanej produkcji tych warzyw.

Wartość nawozowa przyorywanej masy zielonej zależy od składu gatunkowego (tab. 1), rodzaju uprawy (plon główny czy poplon) oraz terminu wykonania zabiegu. Rośliny uprawiane w poplonie na przyoranie (wyka ozima z żytem, łubin, peluszka, seradela) wnoszą do gleby od 90–160 kg N/ha, a same resztki pożniwne tych roślin (peluszka, łubin) od 46–66 kg N/ha. Znacznie zasobniejsze stanowisko uzyskuje się po przyoraniu resztek pożniwnych jednorocznych mieszanek koniczyny lub lucerny z trawami (124–170 kg N/ha). Efektywność wykorzystania składników pokarmowych z nawozów zielonych zależy od stopnia rozdrobnienia materiału roś­linnego i dokładności wymieszania oraz od temperatury i uwilgotnienia gleby. Przyjmuje się, że współczynnik dostępności azotu zawartego w masie zielonej wynosi około 0,5, a fosforu i potasu około 0,7.

Tabela 1. Wartość nawozowa niektórych roślin uprawianych na nawóz zielony i ich resztek pożniwnych

Nawozy organiczne

Podstawowym nawozem organicznym, uzyskiwanym w gospodarstwach o produkcji mieszanej (roślinno-zwie­rzęcej) jest obornik. Stanowi on bardzo dobre źródło próchnicy i składników pokarmowych. Efektywność nawożenia obornikiem zależy od jego składu, stopnia rozłożenia, terminu nawożenia i przyorania. Obornik powinien być przyorany w jak najkrótszym czasie po rozrzuceniu go na polu — nieprzyorany przez okres 2 tygodni traci połowę swojej wartości nawozowej. Działanie nawozowe obornika rozłożone jest na trzy lata. Średnio, w pierwszym sezonie wykorzystywane jest 50% składników, w drugim — 30%, a w trzecim roku pozostałe 20%.

Nawożenie obornikiem w uprawach polowych wolno prowadzić tylko w okresie od 1 marca do 30 listopada, najlepiej wczesną wiosną. Jednakże w uprawie wczes­nych warzyw kapustnych wiosenne nawożenie obornikiem może być trudne do przeprowadzenia (ze względu na zbytnie uwilgotnienie gleby w tym okresie). Wówczas obornik powinien być podany jesienią. Natomiast w uprawie na zbiór jesienny wskazane jest przyoranie obornika wiosną, ale nawóz ten powinien być wówczas przefermentowany i częściowo rozłożony. Dawka obornika zależy od zawartości w nim składników i nie może przekroczyć ilości równoważnej 170 kg N/ha (w przybliżeniu około 35–40 t/ha).

Można również używać innych nawozów naturalnych (tab. 2), na przykład gnojówki, gnojowicy i pomiotu ptasiego, w dawkach odpowiadających 170 kg N/ha, tj. 40 m³/ha gnojówki lub 3–5 t/ha pomiotu. Gnojówka i gnojowica wymagają natychmiastowego wymieszania z glebą, dla uniknięcia strat azotu. Po zastosowaniu tych nawozów, a szczególnie ptasiego, kapustę można wysadzać dopiero po upływie 2–3 tygodni. Wcześniejsze sadzenie wiąże się z ryzykiem uszkodzenia roślin (tzw. "przypalenia") przez amoniak, którego sporo znajduje się w pomiocie.

Tabela 2. Zawartość podstawowych składników pokarmowych w niektórych nawozach organicznych

Jako nawóz organiczny może być wykorzystywana słoma w dawce około 4–6 t/ha. W początkowym okresie po przyoraniu słomy występuje "ogłodzenie" gleby z azotu na skutek biologicznego wiązania tego pierwiastka (bakterie rozkładające słomę wykorzystują azot glebowy do budowy swoich komórek), dlatego zaleca się przyorywanie słomy z wsiewką roślin motylkowych, rozlewaniem gnojówki lub gnojowicy. Następuje wówczas biologiczne wiązanie azotu z obu nawozów płynnych, co zapobiega jego wymywaniu. Słoma może być również przyorana bez dodatkowego nawożenia azotem, a jego ilość uzupełnia się wiosną w nawożeniu mineralnym. Słomę przykrywa się podorywką (8–12 cm), a dopiero po rozłożeniu tego materiału w wierzchniej warstwie gleby pole orze się głęboko.

Potrzeby nawozowe

W przypadku warzyw kapustnych (fot. 3) są one wysokie (tab. 3) zarówno w odniesieniu do azotu, jak również potasu i fosforu. Nawożenie fosforowo-potasowe prowadzi się w całości przedwegetacyjnie, natomiast azotowe dzieli się na przedwegetacyjne (2/3 dawki) i pogłówne (1/3 dawki), podawane 2–5 tygodni po sadzeniu, zależnie od wczesności gatunku. Przeliczając wymaganą dla warzyw kapustnych ilość składników w glebie (podaną w mg/dm³ gleby) na 20-cm warstwę orną (współczynnik przeliczeniowy — x 2) otrzymamy zapotrzebowanie NPK w kg/ha, które waha się od 150 kg N/ha dla kalarepy do 270 kg N/ha dla kalafiora i kapust późnych oraz odpowiednio od 100 do 140 kg P/ha i od 260 do 460 kg K/ha.

Fot. 3. Warzywa kapustne mają bardzo duże wymagania pokarmowe

Tabela 3. Optymalna zawartość składników pokarmowych w glebie dla warzyw kapustnych

Przy ustalaniu ilości potrzebnych składników, których powinno się dostarczyć w nawożeniu mineralnym (tab. 4), należy uwzględnić aktualną zawartość składników w gle­bie (dane z analizy gleby), ilość i dostępność składników w nawozach organicznych lub wartość nawozową uprawianego przedplonu albo jego resztek pożniwnych oraz ilość składników uwalnianych z próchnicy glebowej (głównie azot). Średnio, na glebach o zawartości próchnicy w granicach 1–2% uwalnia się w ciągu roku od 10–20 kg azotu na hektar, a na glebach bardziej próchnicznych (2–4%) — 20–40 kg N/ha.

Tabela 4. Przykładowe obliczenie ilości nawozów potrzebnych do nawożenia kapusty białej późnej, uprawianej na glebie średniej, po jednorocznej koniczynie z trawami

* — przeliczenie dla warstwy gleby 20 cm — współczynnik przeliczeniowy wynosi 2 (mg/dm³ x 2 = kg/ha)
** — współczynniki przeliczeniowe dla form składników: P na P₂O₅ = 2,3; K na K₂O = 1,2

Jeśli warzywa kapustne uprawiane są w płodozmianie warzywnym, należy uwzględnić ilość azotu pozostawianą w resztkach pożniwnych rośliny poprzedzającej (tab. 5).

Tabela 5. Potencjalna ilość azotu uzyskana w wyniku mineralizacji resztek pożniwnych niektórych gatunków warzyw

W produkcji integrowanej gospodarka składnikami mineralnymi powinna opierać się na bilansie, w którym uwzględnia się ilość składników zabieranych z pola wraz z plonem (tab. 6). Bilans powinien być zawsze dodatni, gdyż po uprawie musi pozostać w glebie pewna ilość składników mineralnych jako rezerwa dla utrzymania odpowiedniej aktywności biologicznej gleby. Ważne jest, aby ta rezerwa w odniesieniu do azotu nie była zbyt duża, gdyż grozi to wypłukiwaniem jego nadmiaru i zanieczyszczeniem wód gruntowych. Bezpieczna rezerwa dla tego składnika wynosi 30 kg N/ha. Po uprawie większości warzyw kapustnych pozostaje stanowisko zasobne w składniki pokarmowe. Ilość azotu ogólnego uwalniana w wyniku mineralizacji resztek pożniwnych kapusty późnej czy kalafiora może wynosić nawet 120–150 kg N/ha.

Tabela 6. Ilość składników pokarmowych zbieranych z pola z plonem warzyw kapustnych