Numer 07/2005
Na Litwie, w miejscowości Druskininkai (Druskienniki) odbyła się 27–29 maja XI Konferencja Porzeczkowa organizowana przez Europejskie Stowarzyszenie Plantatorów Porzeczki Czarnej oraz Litewską Organizację Plantatorów. W konferencji wzięło udział 33 uczestników z 10 krajów UE i USA, w tym 8 z Polski. Zdecydowaną większość stanowili plantatorzy, a przemysł przetwórczy reprezentowało kilku przedstawicieli. W tej konferencji brało udział mniej osób niż w poprzednich, organizowanych w Finlandii (2002 r.), w Polsce (2000 r. i 2003 r.) czy w Wielkiej Brytanii (2004 r.). Podczas konferencji organizatorzy przygotowali ciekawy program turystyczny i zawodowy, w tym zwiedzanie przetwórni, Instytutu Sadownictwa w Babtai (Bobty), kooperatywy producentów owoców oraz prywatnej plantacji porzeczkowej. Ponadto uczestnicy konferencji mieli możliwość wysłuchania kilku ciekawych wykładów na temat porzeczki czarnej. Podobnie jak w ubiegłych latach, ważnym punktem konferencji było przedstawienie prognoz zbiorów owoców porzeczki czarnej w różnych krajach UE w 2005 roku oraz analiza ubiegłorocznych zbiorów i cen skupu. Następna taka konferencja porzeczkowa odbędzie się w Estonii pod koniec maja lub na początku czerwca 2006 roku.
Prognozowana wielkość zbiorów
Z danych przedstawionych przez ekspertów z poszczególnych krajów UE wynika, że zbiory owoców porzeczki czarnej w 2005 roku będą na poziomie ubiegłorocznych i wyniosą około 200 000 ton. W Polsce szacuje się, że zbiory mogą być podobne lub o 5000–10 000 ton niższe niż w 2004 r. (125 000 ton). W ubiegłym roku ceny oferowane naszym plantatorom, a także producentom z niektórych krajów UE, były wyjątkowo niskie. W Polsce ceny skupu owoców w 2004 roku były najniższe ze wszystkich krajów europejskich i wynosiły średnio 0,10 euro/kg. Podobnie niskie ceny notowano na Litwie (0,11 euro/kg) i w Danii (0,13 euro/kg), wyższe były w Niemczech (0,18–0,38 euro/kg), Wielkiej Brytanii i Finlandii (0,28 euro/kg). Najwięcej za te owoce płacono plantatorom w Holandii (0,50 euro/kg), Francji (0,55 euro/kg) i Szwecji (0,60 euro/kg). Wyższe ceny oferowane w większości krajów "starej" UE były wynikiem wieloletnich umów kontraktacyjnych podpisywanych przez plantatorów, grupy producentów czy stowarzyszenia z przedstawicielami przemysłu przetwórczego.
Jakich cen skupu owoców porzeczki czarnej można się spodziewać w tym sezonie? Podczas konferencji ekspertom oraz przedstawicielom przemysłu przetwórczego z Polski i UE trudno było określić poziom cen skupu tych owoców. Zakłada się, że tegoroczne ceny skupu mogą być wyższe niż w 2004 roku i wynieść 0,60–0,80 zł/kg, maksymalnie osiągając 1,0 zł/kg, ze względu na brak zapasów mrożonek i koncentratu.
Produkcja owoców czarnej porzeczki w krajach "starej" UE jest kontraktowana w 70–100%, co zapewnia stabilny oraz kontrolowany jej poziom i opłacalne ceny. Produkcja ta w 1990 roku wynosiła tam około 60 000 ton, a w 2004 roku — 50 000 ton.
W Polsce rozdrobnienie produkcji, a głównie brak zorganizowania się naszych plantatorów powodują polsko-polską konkurencję oraz nadprodukcję owoców porzeczki czarnej, co w konsekwencji przyczynia się do dużych wahań cenowych. W latach o wyjątkowo wysokich cenach owoców czarnej porzeczki (1989 r. i 2000 r.) bardzo wzrastało zainteresowanie uprawą tego gatunku, a nasi plantatorzy i producenci prowadzili niekontrolowane nasadzenia. W latach o bardzo niskich cenach (1992 r., 1993 r. i 2004 r.) następował spadek zainteresowania tą uprawą, zaniedbywano część plantacji, a stare często karczowano. Ponadto ryzyko produkcji porzeczki czarnej związane z warunkami pogodowymi (głównie przymrozkami wiosennymi) jest bardzo wysokie i w niektórych latach przyczynia się do redukcji plonowania krzewów oraz niższych zbiorów owoców.
Z opinii i analiz rynku owoców porzeczki czarnej przedstawionych przez unijnych i polskich ekspertów wynika, że produkcja tych owoców w krajach UE na poziomie około 200 000 ton jest zbyt wysoka i powoduje konkurencję między przetwórcami. Uważają oni, że należałoby ją zmniejszyć do 150 000–160 000 ton. Zdecydowanie największym producentem porzeczki czarnej jest Polska — eksperci podkreślają, że warto by zmniejszyć powierzchnie upraw i zbiory tych owoców także w naszym kraju. Tylko redukcja produkcji tych owoców może pomóc w ustabilizowaniu cen i opłacalności uprawy tego gatunku. Wykonanie tych zaleceń może być trudne, zwłaszcza przy tak dużym rozdrobnieniu produkcji i braku zorganizowania się producentów. Konieczna jest lepsza współpraca między plantatorami i przemysłem przetwórczym, a przede wszystkich utworzenie systemu wieloletnich kontraktacji na wzór krajów "starej" UE. Ponadto dobrym sposobem uporządkowania tego rynku może być wprowadzenie przez przetwórców wymogu udokumentowania pochodzenia (certyfikacji) produkcji przy skupie owoców czarnej porzeczki. Jest to bardzo ważne, ze względu na tak zwane bezpieczeństwo żywnościowe i zdrowotne konsumentów, a certyfikacja taka może być wymagana przez sieci super i hipermarketów już w najbliższych latach.
Konieczna jest promocja
Promocja bardzo zdrowych produktów i przetworów z czarnej porzeczki jest również ważnym elementem zwiększenia ich spożycia na świecie. Szczególną uwagę należy zwrócić na Rosję, Ukrainę, Japonię czy kraje Afryki, gdzie gatunek ten jest mało rozpowszechniony, a przetwory nieznane. Istnieje możliwość uzyskania środków (do 80%) z UE na promocję i reklamę przetworów z czarnej porzeczki. Należy również zmienić podejście i sposób myślenia konsumentów poprzez stwierdzenie "ten napój/sok z czarnej porzeczki jest drogi, bo jest bardzo zdrowy".
Ważnym zagadnieniem jest rozwój nowych rynków porzeczki czarnej na świecie. Na horyzoncie pojawia się taki rynek w Ameryce Północnej (USA i Kanada). Wydaje się, że USA mogą być największym rynkiem, na którym nowe produkty i spożycie owoców porzeczek będzie rozwijać się w najbliższych latach. Po prawie 100 latach zakazu uprawy porzeczki czarnej (ze względu na epidemiologiczne zagrożenie sosen przez rdzę wejmutkowo-porzeczkową) w sierpniu 2003 roku zmieniono prawo i gatunek ten może być na tym kontynencie uprawiany. Prowadzona jest tam promocja nowych produktów z czarnej porzeczki o wysokich właściwościach zdrowotnych (health benefits) wyprodukowanych z koncentratu importowanego z Nowej Zelandii i z Polski. Koncentrat z ubiegłorocznych zbiorów owoców czarnej porzeczki po raz pierwszy wyeksportowano z Polski za ocean. Pierwsze produkty z tego koncentratu (nektary i soki) są wprowadzane na rynek.
Zmiany w ochronie roślin
Zagadnienia związane z ochroną roślin porzeczki czarnej oraz badaniami i rejestracją chemicznych środków ochrony roślin oraz ich pozostałości w owocach są bardzo ważne ze względu na zdrowie konsumentów. Najnowsze technologie — uprawa ekologiczna i integrowana produkcja, a głównie produkty z certyfikowanych plantacji cieszą się rosnącym zainteresowaniem konsumentów i supermarketów z różnych krajów UE.
Ważnym zagadnieniem są listy zarejestrowanych i dopuszczonych do stosowania w uprawie porzeczek środków ochrony przez poszczególne kraje. Opracowywane są one na podstawie rozporządzeń (dyrektywy Rady EU). W każdym kraju członkowskim istnieją listy zarejestrowanych środków ochrony roślin stosowanych w ochronie roślin, w tym czarnej porzeczki. Ponadto niektóre substancje chemiczne, jak na przykład endosulfan (substancja aktywna preparatów Tionex 350 EC, Thiodan płynny 350 EC) wycofano z rynku w UE.
Z drugiej strony nowe substancje czynne i preparaty (formulacje) są bardzo długo testowane przed ich rejestracją i wprowadzeniem do programów ochrony roślin.
Najgroźniejsze gospodarczo choroby (rewersja, amerykański mączniak agrestu, antraknoza liści, rdza wejmutkowo-porzeczkowa i szara pleśń) i szkodniki (wielkopąkowiec porzeczkowy, przędziorki, krzywik porzeczkowiaczek, przeziernik porzeczkowiec, pryszczarki) są poważnymi problemami w uprawie tego gatunku w różnych krajach UE, w tym i w Polsce. Bardzo groźny jest wielkopąkowiec porzeczkowy, który uszkadzając pąki przyczynia się także do rozprzestrzeniania rewersji na plantacjach zaniedbanych i pozbawionych ochrony chemicznej roślin. Również przędziorki, przeziernik porzeczkowiec i pryszczarki (kwiatowy, liściowy i pędowy) stwarzają poważne zagrożenia i problemy w uprawie tego gatunku w różnych krajach. Pewnym problemem staje się też szara pleśń, która może powodować uszkodzenia kwiatów, zawiązków, owoców i pędów czarnej porzeczki.
Nowe odmiany
Hodowla twórcza oraz ocena nowych odmian porzeczki czarnej są ważnymi zagadnieniami dla plantatorów oraz przemysłu przetwórczego. Najnowsze odmiany tego gatunku powinny mieć wysoką odporność na najgroźniejsze choroby i szkodniki (wymienione wyżej), wytwarzać owoce o wysokiej jakości przetwórczej, a rośliny — być dobrze zaadaptowane do warunków klimatycznych i spełniać wymagania kombajnowego zbioru owoców.
W uprawie towarowej w różnych krajach UE znajdują się odmiany serii Ben ('Ben Lomond' — fot. 1, 'Ben Nevis', 'Ben Alder', 'Ben Tirran', 'Ben Hope' i 'Ben Gairn') wyhodowane w Szkocji. Występują one także na naszych plantacjach, w mniejszym stopniu dwie ostatnie — najnowsze. W ostatnich latach nowe odmiany wyhodowane w ISK w Skierniewicach ('Tiben' i 'Tisel' — fot. 2) służą do zakładania plantacji w Polsce, Niemczech i Danii. Ponadto nowe odmiany: 'Joniniai', 'Blizgiai', 'Almiai', 'Pilenai', 'Vyciai', 'Gagatai', 'Kriviai', 'Tauriai' i 'Vakariai' wyhodowane na Litwie oceniane są jako wartościowe pod względem plonowania, odporności na choroby i szkodniki (niektóre odmiany są odporne na wielkopąkowca) oraz wysokiej jakości przetwórczej i deserowej owoców. Po przebadaniu ich wartości gospodarczej mają szanse wzbogacenia asortymentu polecanych do uprawy towarowej, a także produkcji owoców deserowych, co jest zgodne z aktualnymi tendencjami i zainteresowaniem w różnych krajach UE.
Fot. 1. Na plantacjach towarowych czarnej porzeczki coraz częściej uprawia się odmiany
z serii Ben — na zdjęciu 'Ben Lomond'
Fot. 2. 'Tisel' to jedna z nowych odmian wyhodowanych w ISK, która sadzona jest na plantacjach towarowych