Kwestie nieprzeznaczania owoców i warzyw do sprzedaży regulują art. 23–26 rozporządzenia Rady (WE) nr 2200/1996 oraz rozporządzenie Komisji (WE) nr 103/2004 z 21.01.2004 roku dotyczące systemu interwencji i wycofywania z rynku niektórych produktów w sektorze owoców i warzyw. Nieprzeznaczanie do sprzedaży, w ramach wspólnej organizacji rynku owoców i warzyw, realizowane jest przez uznane organizacje producentów i ich zrzeszenia (nie mogą z tego mechanizmu korzystać wstępnie uznane grupy), które przy braku możliwości normalnego zagospodarowania produktów, w celu minimalizacji strat własnych, decydują o nieprzeznaczaniu owoców i warzyw (wyprodukowanych przez swoich członków) w uznanych przez nie za stosowne ilościach oraz okresach.

Czy mechanizm dotyczy wszystkich produktów?

Nieprzeznaczanie do sprzedaży obejmuje produkty, które są ujęte w załączniku nr II do rozp. 2200/1996. Z polskiego punktu widzenia znaczenie mają jabłka i gruszki oraz pomidory i kalafiory. Produkty nieprzeznaczone do sprzedaży muszą spełnić określone wymagania, przede wszystkim dotyczące jakości. Muszą być przydatne do sprzedaży, czyli spełniać standardy jakości handlowej określone w przepisach dla co najmniej drugiej klasy, a ponadto — w przypadku przekazywania świeżych owoców i warzyw na pasze — muszą być oznaczone farbą nieszkodliwą dla zdrowia zwierząt. Jakość oraz ilość owoców i warzyw nieprzeznaczanych do sprzedaży potwierdza Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych.

Na terenie Wspólnoty wypłacana jest rekompensata z tytułu nieprzeznaczenia owoców i warzyw na rynek do wysokości 10% wprowadzonej do obrotu ilości towaru, a w przypadku jabłek i gruszek — 8,5%. Limity te stanowią średnią roczną z trzech lat z rocznym marginesem przekroczenia wynoszącym 3%.

Lata gospodarcze dla produktów objętych wspólnym rynkiem owoców i warzyw trwają od 1 stycznia do 31 grudnia, z wyjątkiem jabłek i gruszek (od 1.08. do 31.07. następnego roku) oraz owoców cytrusowych (od 1.10. do 30.09. następnego roku.

Sposoby zagospodarowania produktów

Sposoby te muszą być ustalone przez organizację producentów lub związek w taki sposób, aby nie zakłócać normalnego zagospodarowywania produktów i uwzględniać ochronę środowiska naturalnego, zwłaszcza wody i kraj­obrazu. Produkty nieprzeznaczone do sprzedaży nie mogą ponownie trafić na rynek. Zgodnie z prawem UE, istnieją następujące możliwości:

• bezpłatne przekazanie organizacjom charytatywnym na potrzeby ich działalności (w tym także na przetworzenie we własnym zakresie);
• bezpłatnie przekazanie innym jednostkom organizacyjnym (zakładom karnym, ośrodkom wypoczynkowym dla dzieci, szpitalom oraz domom opieki społecznej);
• bezpłatne przekazanie poza obszar Wspólnoty na potrzeby krajów trzecich za pośrednictwem uprawnionych organizacji charytatywnych;
• bezpłatne rozprowadzanie poza posiłkami (dotyczy tylko owoców) dla uczniów w szkołach;
• przekazanie osobom fizycznym bądź innym jednostkom organizacyjnym zużywającym owoce i warzywa do żywienia zwierząt (spożycie bezpośrednie);
• przekazanie określonej ilości świeżych owoców i warzyw do przetwórcy wyłonionego w wyniku przetargu w celu przetworzenia ich na produkty na rzecz organizacji charytatywnych lub innych jednostek organizacyjnych;
• przekazanie określonej ilości świeżych owoców do przetwórcy wyłonionego w wyniku przetargu w celu przetworzenia na pasze lub inne cele niespożywcze (np. przemysł kosmetyczny);
• przekazanie określonej ilości świeżych owoców do przetwórcy wyłonionego w wyniku przetargu w celu przetworzenia na spirytus (przeznaczony na cele niespożywcze) o zawartości alkoholu powyżej 80% objętościowych, w drodze bezpośredniej destylacji (dotyczy jabłek, gruszek, brzoskwiń i nektaryn);
• poddanie biodegradacji lub kompostowaniu w przypadku, gdy pozostałe kierunki wycofania okażą się niemożliwe do zrealizowania.

Organizacje charytatywne, które chcą uczestniczyć w tym mechanizmie, muszą zostać uznane decyzją prezesa Agencji Rynku Rolnego za uprawnione do dystrybucji owoców i warzyw nieprzeznaczonych do sprzedaży. Inne jednostki organizacyjne i osoby fizyczne muszą otrzymać decyzję prezesa ARR uprawniającą do bezpłatnego otrzymywania takich produktów.

Jaką rekompensatę można otrzymać?

Podmiotami uprawnionymi do otrzymywania pomocy finansowej z tytułu nieprzeznaczenia do sprzedaży owoców i warzyw są uznane organizacje producentów i ich związki oraz indywidualni producenci, którzy za pośrednictwem organizacji dokonują sprzedaży i występują o rekompensaty (tab. 1) z tytułu wycofania. W tym ostatnim przypadku rekompensata zostaje pomniejszona o 10% oraz o koszty poniesione przez organizac­ję producentów lub ich związek. Poza rekompensatą wspólnotową istnieje możliwość wypłacenia producentom dodatków z funduszu operacyjnego w maksymalnej wysokości określonej w załączniku nr II do rozp. nr 103/2004.
Część funduszu operacyjnego, która może być wykorzystana na finansowanie tego celu, nie może jednak przekraczać 60% w pierwszym roku, 55% w drugim roku, 50% w trzecim roku, 45% w czwartym roku, 40% w piątym roku i 30% od szóstego roku, począwszy od dnia zatwierdzenia przez dyrektora oddziału regionalnego ARiMR pierwszego programu operacyjnego przedłożonego przez organizację producentów.

Tabela 1. Rekompensaty wspólnotowe oraz z funduszu operacyjnego z tytułu niewprowadzania produktów na rynek

Zwroty innych kosztów

Obok rekompensaty z tytułu nieprzeznaczenia do sprzedaży owoców i warzyw organizacja może otrzymać zwrot kosztów sortowania i pakowania świeżych owoców i warzyw przeznaczonych do bezpłatnej dystrybuc­ji oraz kosztów ich transportu. Koszty te ponosi Sekcja Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej. Wysokość kosztów sortowania i pakowania wypłacana jest w formie zryczałtowanej i wynosi 132 euro za tonę (waga netto), w przypadku produktów w opakowaniach o masie netto nieprzekraczającej 25 kilogramów.

Koszty transportu w przypadku bezpłatnej dystrybucji wszelkich produktów niewprowadzanych na rynek wypłaca się na podstawie stawek ryczałtowych, ustalonych na podstawie wyszczególnionych w załączniku nr V do rozp. nr 103/2004 odległości między miejscem nieprzeznaczania do sprzedaży a miejscem dostawy (tab. 2). W przypadku bezpłatnej dystrybucji poza obręb Wspólnoty, ryczałtowe stawki wyszczególnione w załączniku nr V obejmują odległość pomiędzy miejscem nieprzeznaczania do sprzedaży a miejscem przekroczenia granicy Wspólnoty.

Tabela 2. Ryczałtowe stawki rekompensaty kosztów transportu produktów do bezpłatnej dystrybucji*

* — dodatek za transport w chłodni — 7,7 euro za tonę

Mechanizmem niewprowadzania owoców i warzyw na rynek administruje Agencja Rynku Rolnego, natomiast związaną z nim pomoc przyznaje dyrektor oddziału regionalnego ARiMR. Tam też należy zwracać się w celu uzyskania szczegółowych informacji.

Czy warto korzystać?

Przed 1997 rokiem wycofaniu podlegała nieograniczona ilość produktów, wyższe też były kwoty rekompensat. Od roku gospodarczego 1997/98 zaczęto systematycznie zmniejszać zarówno ilość produktów możliwych do nieprzeznaczania do sprzedaży, jak i kwoty rekompensat. Obecne przepisy mocno ograniczyły te możliwości, wprowadzając też szereg wymagań proceduralnych. Corocznie maleje kwota wykorzystywana na ten cel przez organizacje producentów w UE-15. W Polsce żadna organizacja nie skorzystała jeszcze z tego sposobu zagospodarowania produktów, trudno więc oceniać jego przydatność na naszym gruncie. Jest to niewątpliwie dodatkowa szansa stworzona przez prawo dla zorganizowanych producentów, którzy w określonych sytuacjach mogą wesprzeć swoje przychody.