• 12-636-18-51
  • wydawnictwo@plantpress.pl
ogrodinfo.pl
sad24.pl
warzywa.pl
Numer 11/2005

WAPNOWANIE GLEB W SADACH

Odpowiedni dla uprawianego gatunku odczyn (pH) gleby jest bez wątpienia jednym z ważniejszych czynników decydujących o prawidłowym odżywianiu się drzew i krzewów w trakcie wegetacji. Pozwala również na wykorzystanie przez rośliny naturalnej zasobności gleby w składniki pokarmowe oraz poprawia jej strukturę. Wszystko to korzystnie wpływa nie tylko na rozwój systemu korzeniowego, lecz także na zdolność gleby do zatrzymywania wody, oraz umożliwia prawidłowy rozwój mikroorganizmów glebowych.

Duża kwasowość gleb w Polsce

Większość gatunków roślin, które uprawiamy w warunkach polowych, wymaga gleb lekko kwaśnych o odczynie (pH) zbliżonym do obojętnego. Niestety, naturalne warunki glebowe (przewaga gleb lekkich, mineralnych, o niewielkiej zawartości substancji organicznej) oraz klimatyczne (przewaga opadów atmosferycznych nad ilością wody wyparowanej z gleby) w Polsce sprawiają, że ponad 70% gleb użytkowanych rolniczo w Polsce to gleby kwaśne i bardzo kwaśne. W gospodarstwach sadowniczych sytuacja nie jest lepsza. W największej bazie produkcyjnej jabłek w Polsce — w rejonie grójecko-wareckim — prawie 67% badanych próbek gleby stanowią gleby kwaśne i bardzo kwaśne, a zatem o pH nie wyższym niż 5,5. Na Podkarpaciu sytuacja przedstawia się bardzo podobnie, choć w tym rejonie jest nieco mniej gleb zaliczanych do grupy bardzo kwaśnych (rys. 1). W obu rejonach jedynie około 1/3 gleb ma odczyn lekko kwaśny — polecany w uprawie większości drzew owocowych, a zwłaszcza jabłoni.

Rys. 1. Udział poszczególnych klas kwasowości gleb w sadach w rejonie grójecko-wareckim i na Podkarpaciu (dane wg Yara Poland)


Wymagane pH dla roślin sadowniczych

Poszczególne gatunki roślin sadowniczych różnią się wymaganiami względem kwasowości (pH) gleby (rys. 2). Gatunki pestkowe mogą być uprawiane na glebach o nieco wyższym pH (mniej kwaśnych) niż w glebach dla gatunków ziarnkowych czy roślin jagodowych (z wyjątkiem winorośli). Najczęściej drzewa owocowe tolerują różną od optymalnej kwasowość gleby, niemniej jednak rosną i plonują najlepiej na glebach o odpowiednim pH. Spośród gatunków roślin sadowniczych uprawianych w Polsce niewiele jest natomiast dostosowanych do optymalnego wzrostu w warunkach bardzo niskiego pH gleby (rys. 2). Zatem dla obniżenia kwasowości gleb konieczne jest okresowe ich wapnowanie nawozami przeznaczonymi do odkwaszania, których podstawowymi składnikami są wapń i magnez. Zanim jednak przyjrzymy się bliżej wapnowaniu gleb, warto poznać najważniejsze problemy związane z odczynem gleby i jego wpływem na wzrost oraz owocowanie drzew i krzewów.

Rys. 2. Wymagania roślin sadowniczych względem odczynu (pH) gleby

Czym jest odczyn gleby?

Odczyn (pH) gleby (niesłusznie, choć bardzo często, utożsamiany z kwasowością gleby) jest miarą obecności i aktywności jonów wodorowych (H+) w glebie, a właś­ciwie w roztworze glebowym. Dla ułatwienia praktycznego zastosowania tej informacji w diagnostyce nawożeniowej na co dzień posługujemy się wartościami pH, co pozwala na sklasyfikowanie gleb pod względem ich odczynu na 5 klas (rys. 3). Dodać należy, iż na glebach kwaśnych i bardzo kwaśnych dodatkowym czynnikiem zakwaszającym jest obecność i aktywność wolnych jonów glinowych (Al3+) bardzo szkodliwych dla roślin, zwłaszcza dla korzeni.

Rys. 3. Klasy odczynu gleb w Polsce

Przyczyny zakwaszania się gleb

Powszechnie uważa się, iż za zakwaszanie się gleb odpowiedzialne są przede wszystkim tak zwane kwaśne deszcze spowodowane nadmierną emisją do atmosfery gazów przemysłowych, a przede wszystkim tlenków azotu i siarki. Wprawdzie "kwaśne deszcze" bez wątpienia wpływają na obniżanie się pH (wzrost zakwaszenia) gleb, niemniej jednak zakwaszanie się gleb jest przede wszystkim procesem naturalnym, którego najistotniejszą przyczyną jest wymywanie (wypłukiwanie) wapnia i magnezu w głąb gleby. Zjawisku temu sprzyjają opady atmosferyczne, które — zwłaszcza na glebach lekkich — powodują silne wypłukiwanie obu tych składników w głąb gleby. Zakwaszaniu gleb sprzyja również stosowanie niektórych nawozów azotowych. Najbardziej typowymi przykładami takich nawozów są siarczan amonu, którego wykorzystanie w sadownictwie jest ograniczone w praktyce do roślin kwasolubnych (borówka amerykańska, żurawina), oraz mocznik — powszechnie stosowany nawóz azotowy.

Skutki zakwaszania się gleb

Odczyn gleby w bardzo istotny sposób wpływa na dostępność składników pokarmowych dla roślin (rys. 4). W warunkach niskiego pH najbardziej dostępne dla roś­lin są mikroelementy metaliczne, zwłaszcza żelazo i cynk, najsłabiej zaś wapń i potas. Na glebach alkalicznych (o pH powyżej 7,5) drzewa owocowe cierpią na chlorozę wapienną spowodowaną silnym ograniczeniem pobierania żelaza z gleby. Na glebach bardzo kwaśnych obserwujemy najczęściej zahamowanie wzrostu drzew, niewielkie przyrosty długopędów, redukcję wielkości blaszek liściowych, słabe wiązanie owoców oraz niedorastanie owoców do charakterystycznej dla każdej odmiany wielkości. Zmiany te spowodowane są przede wszystkim zahamowaniem wzrostu systemu korzeniowego, ograniczeniem pobierania wielu składników mineralnych, zwłaszcza fosforu, wapnia, magnezu, a także molibdenu, niezbędnych do prawidłowego wzrostu i rozwoju drzew. Gleby kwaśne są zazwyczaj ubogie w dostępny dla roślin bor, co w przypadku wielu gatunków sadowniczych, na przykład jabłoni, grusz czy wiśni, ma negatywny wpływ na prawidłowe tworzenie się zawiązków owocowych.

Rys. 4. Wpływ odczynu gleby na przyswajalność składników pokarmowych dla roślin

Nawozy oraz zasady ich stosowania

Wapnowanie gleby jest zabiegiem, którego podstawowym celem jest zmniejszenie kwasowości gleby — podwyższenie jej pH. Do odkwaszania gleb służą nawozy popularnie nazywane wapnami, które obok regulacji kwasowości gleby zwiększają dostępność wielu składników pokarmowych dla roślin oraz poprawiają właściwości fizyczne gleby, co korzystnie wpływa również na rozwój mikroorganizmów glebowych regulujących równowagę pomiędzy substancją organiczną i składnikami mineralnymi gleby.

W zależności od surowców użytych do wytworzenia "wapna" (najczęściej skały wapienne lub wapniowo-magnezowe) oraz procesów technologicznych stosowanych w tej produkcji (obróbka mechaniczna — mielenie — lub termiczna — prażenie), nawozy do odkwaszania gleb występują w formie węglanowej lub tlenkowej. Forma nawozu jest jednym z ważniejszych czynników decydujących o efektywności wapnowania, a zatem o szybkości odkwaszania gleby. Decydującą rolę w tym zakresie odgrywa rozpuszczalność nawozów w wodzie. Spośród nawozów do odkwaszania gleb najłatwiej rozpuszczają się formy tlenkowe nawozów, znacznie trudniej natomiast węglanowe. Dlatego też poleca się stosowanie wapna tlenkowego przede wszystkim na glebach ciężkich, gliniastych, zaś węglanowego — na glebach lekkich, piaszczystych. Stosowanie szybko działających nawozów tlenkowych na glebach lekkich może prowadzić do niszczenia struktury tych gleb, co oznacza w praktyce pogorszenie się ich właściwości decydujących o ich żyzności. Formy wapnia i magnezu występujące w nawozach do odkwaszania gleb są najczęściej trudno rozpuszczalne w wodzie, co sprawia, że efekt stosowania tych nawozów w postaci zmniejszenia kwasowości gleby może być zauważalny po odpowiednio długim czasie, najszybciej jednak dopiero w następnym sezonie. Proces przechodzenia form wapnia zawartych w nawozach do odkwaszania w formy aktywnie działające w glebie wymaga przede wszystkim dobrej wilgotności gleby oraz czasu. Warto również pamiętać, że na glebach ciężkich, gliniastych efektywność wapnowania jest mniejsza, co sprawia, że na tego typu glebach dawki nawozów do odkwaszania powinny być większe (tabela).

Jednorazowe dawki "wapna" (w przeliczeniu na CaO), w zależności od kategorii gleb i potrzeb wapnowania

O skuteczności, a właściwie szybkości działania nawozów do odkwaszania gleb decydują również inne właś­ciwości samych nawozów, nie tylko rozpuszczalność w wodzie poszczególnych form wapnia. Zdecydowanie szybciej działać będą nawozy bardziej rozdrobnione oraz te zawierające więcej wapnia, a przede wszystkim magnezu. Odkwaszające właściwości "wapna" znacznie szybciej będą zauważalne, jeśli nawóz zostanie wymieszany z glebą, co ułatwi jego rozpuszczanie się w wodzie w niej zawartej. Dlatego wapnowanie przeprowadzamy późnym latem i jesienią, gdy wykonuje się zabiegi agrotechniczne umożliwiające wymieszanie nawozu z wierzchnią warstwą gleby (podorywki, orki, kutywatorowanie). W uprawie roślin wieloletnich, a zwłaszcza sadowniczych, efektywność wapnowania jest mocno ograniczona poprzez konieczność stosowania "wapna" jedynie powierzchniowo. W tym przypadku nawozy do odkwaszania gleb należy stosować jesienią, tak aby do wiosny zdążyły przeniknąć do głębszych warstw gleby wraz z wodą opadową. Stąd też tak wiele uwagi poświęca się konieczności regulacji odczynu gleby przed założeniem sadu, bo w trakcie jego prowadzenia jest to trudne i często mało efektywne. Warto również pamiętać, by nie wapnować gleb świeżo nawożonych nawozami naturalnymi, na przykład obornikiem, bowiem może to prowadzić do trwałego uszkodzenia roślin, zwłaszcza młodych.