• 12-636-18-51
  • wydawnictwo@plantpress.pl
ogrodinfo.pl
sad24.pl
warzywa.pl
Numer 04/2006

KWITNIENIE GRUSZ (CZ. I)

,
W ostatnich latach powstaje coraz więcej sadów gruszowych. Często występują jednak problemy z plonowaniem, jakością oraz dobrym przechowywaniem owoców. Na cechy te wywiera wpływ szereg zabiegów wykonywanych w roku poprzedzającym zbiór gruszek, między innymi zabiegi związane z zawiązaniem pąków kwiatowych. Ważny jest także prawidłowy dobór zapylaczy, o czym napiszemy w kolejnym numerze "Hasła Ogrodniczego".

Pąki kwiatowe, nasiona i owoce

Kwitnienie roślin sadowniczych związane jest z różnicowaniem się pąków kwiatowych, zachodzącym w roku poprzedzającym rozwijanie się kwiatów, oraz z zawiązaniem owoców, określanym na podstawie stosunku liczby zawiązanych owoców do liczby kwiatów.

Kwitnienie roślin jest uwarunkowane cechą genetyczną, jaką jest stopień ploidalności. Odmiany grusz mogą być diploidalne, triploidalne oraz tetraploidalne. Mejotyczne podziały komórkowe odmian diploidalnych i tetraploidalnych przebiegają bez zakłóceń, dlatego różnicujące się ziarna pyłku są morfologicznie wyrównane, o wysokiej sile kiełkowania. Natomiast w przypadku odmian triploidalnych podziały mejotyczne są zakłócone, w czego wyniku powstające ziarna pyłku oraz woreczki zalążkowe mają niską żywotność. Zaburzenia w tworzeniu woreczka zalążkowego prowadzą do powstawania słabo rozwiniętych nasion o niskiej sile kiełkowania, co ma bezpośredni wpływ na kształt i wielkość owoców. Aby zapewnić właściwe owocowanie wszystkich drzew w sadzie, w którym uwzględnione są odmiany triploidalne, należy posadzić zapylacze. Odmianami triploidalnymi są 'Lukasówka', 'Bera Diela', 'Dobra Szara', Plebanka', 'Minister Dr Lucius'. Pozostałe odmiany znajdujące się w nasadzeniach są przeważnie dipoidalne, odmian tetraploidalnych jest niewiele. Wśród odmian grusz są odmiany, które mogą wykształcać owoce partenokarpiczne (beznasienne). Zjawisko partenokarpii jest uwarunkowane genetycznie, zależy także od klimatu oraz odżywienia drzew i agrotechniki. W krajach o klimacie cieplejszym od Polski partenokarpia jest bardziej powszechna i ma duże znaczenie praktyczne. W naszych warunkach klimatycznych bardzo często dochodzi do powstawania owoców partenokarpicznych w przypadku uszkodzenia kwiatów przez przymrozki wiosenne (fot. 1).


Fot. 1. Uszkodzone przez wiosenne przymrozki kwiaty gruszy, z których mogą powstawać partenokarpiczne owoce

Rys. 1. Kształt gruszek odmiany 'Konferencja', w zależności od liczby prawidłowo wykształconych nasion

Kształt gruszek jest zależny od ilości wykształconych nasion w owocach. Owoce partenokarpiczne mają najbardziej zniekształcone owoce. Na rysunku 1 zestawiono kształty gruszek, a poniżej owoców umieszczono szkice wydobytych nasion (drobne, jaśniejsze — nasiona bez zarodków, większe, ciemniejsze — nasiona normalne). Najbardziej niekształtne były owoce niezawierające prawidłowo wykształconych nasion.

Inicjacja pąków kwiatowych

Inicjacja pąków kwiatowych rozpoczyna się u grusz po zakończeniu fazy wzrostu wegetatywnego. W naszym klimacie różnicowanie się pąków kwiatowych gruszy może się rozpoczynać około połowy lipca i trwać do pierwszych dni sierpnia. Różnicowanie się pąków kwiatowych odbywa się głównie na krótkopędach. Procent zawiązania owoców zależy od wieku krótkopędów. Na jednorocznych lub dwuletnich krótkopędach na 100 kwiatostanach zawiązuje się około 80 owoców, natomiast na krótkopędach starszych na 100 kwiatostanach zawiązanie wynosi tylko 50 owoców. Najsłabsze zawiązanie owoców (tylko 25 owoców na 100 kwiatostanów) występowało na wierzchołkach długopędów. Wynika z tego, że prawidłowe cięcie drzew ma duży wpływ na zawiązanie i średnicę owoców. Badania na ten temat przeprowadzono we Włoszech na 4-letnich drzewach odmiany 'Triumf Packhama', (tab. 1).

Tabela 1. Zawiązanie owoców, plon, liczba i średnica owoców,
w zależności od cięcia drzew odmiany 'Triumf Packhama'

Wyniki zawarte w tabeli 1 wskazują, że cięcie zimowe wpływa na znaczne zmniejszenie liczby pąków, ale równocześnie na wyraźne zwiększenie zawiązania i liczby owoców na drzewie. Zimowe cięcie grusz ma zatem ogromny wpływ na ograniczenie problemów związanych z zapylaniem i zapłodnieniem kwiatów gruszy oraz przerzedzaniem owoców.

Badania przeprowadzone na 20-letnich drzewach odmiany 'Triumf Packhama' wykazały również, że najkorzystniejsze jest cięcie zimowe, które powinno polegać na usunięciu 60–70% starych krótkopędów, a w przypadku młodych drzew na usunięciu 50% pąków wraz z długopędami, na których się znajdują.

Rozwój kwiatostanu

Kwiatostanem gruszy jest baldachogrono (fot. 2). W jednym kwiatostanie znajduje się średnio 7 kwiatów (rys. 2). Kolejność rozwijania się kwiatów może rozpoczynać się od kwiatów na zewnątrz kwiatostanu i postępować do środka — centripetalnie (cp), tak rozwijają się kwiatostany 59% odmian (np. 'Bera Hardego', 'Konferencja', 'Triumf Packhama'). Kolejność rozwijania się kwiatów może być odwrotna (od środka kwiatostanu na zewnątrz) — centrifugalnie (cf), tak rozwijają się kwiaty w kwiatostanach 25% odmian (np. 'Faworytka'). Kwiaty w kwiatostanach pozostałych 16% odmian rozwijają się równocześnie (cp2, cf-cp2 ) — np. 'Bera Bosca'.


Fot. 2. Kwiatostan gruszy

Rys. 2. Typy kwiatostanów gruszy oraz kolejność zakwitania w nich kwiatów (strzałkami zaznaczono kierunek zakwitania)

* Kolejność rozkwitania kwiatów od zewnątrz kwiatostanu do jego środka — centripetalnie (cp)
** Od środka kwiatostanu na zewnątrz — centrifugalnie (cf)
*** Kwiaty w kwiatostanach rozwijają się równocześnie (cf-cp2, cp2)

W zależności od typu kwiatostanu, różna jest liczba kwiatów, długość kwitnienia i zawiązanie owoców. Pszczoły odwiedzają o 15% częściej odmiany z kwiatostanami, w których kwiaty rozwijają się od zewnątrz (cp) i takie mają najwyższe parametry kwitnienia i zawiązywania owoców.

W tabeli 2 wykazano, że kwiatostan centripetalny (cp), z najwcześniej rozwijającym się, najniżej położonym kwiatem, oraz cp2 , z najwcześniej rozwijającym się kwiatem drugim od podstawy kwiatostanu, miały najwyższe parametry kwitnienia i zawiązywania owoców.

Tabela 2. Liczba kwiatów, długość kwitnienia oraz zawiązanie owoców,
w zależności od typu kwiatostanu

Kwitnienie i zapylanie

Czas kwitnienia grusz wynosi średnio 10 dni (początek kwitnienia — 2 dni, pełnia kwitnienia — 8 dni). Początek kwitnienia grusz, obliczony na podstawie wieloletnich obserwacji w okolicach Berlina, przypada na 1 maja (najwcześniej 8 kwietnia, najpóźniej 15 maja). Terminy te nieznacznie różnią się od terminów kwitnienia grusz w warunkach Polski (koniec kwietnia/pierwsza dekada maja).

Kwiaty gruszy wydzielają niewielkie ilości nektaru. W zależności od roku, wydajność nektarowa 1 kwiatu gruszy waha się od 3,8 do 12,7 mg. Dla porównania, u jabłoni wydajność ta wynosi 9–50 mg, u śliwy 40–60 mg, a u wiśni 20–50 mg. Wydzielanie nektaru gruszy następuje dopiero w temperaturze około 15oC, co stanowi najwyższą wartość wśród gatunków sadowniczych uprawianych w Polsce.

Kwiaty gruszy są także najsłabiej oblatywane przez pszczoły, które zbierają z nich głównie pyłek. Kwiaty gruszy dostarczają średnich ilości pyłku — z jednego kwiatu pszczoła może zebrać 0,62–1,88 mg pyłku, co daje wydajność pyłku 18–21 kg/ha. Więcej pyłku dostarczają śliwy (28–324 kg/ha) i czereśnie (59–152 kg/ha).

Badania prowadzone w sadzie, w którym zapylaczami dla 'Komisówki' były odmiany 'Koferencja' i 'Duc de Bordeaux', wykazały, że kwiaty tej pierwszej odwiedzane były częściej przez murarkę ogrodową (Osmia rufa) — 13,8 kwiatów/min niż przez pszczołę miodną (Apis mellifera) — 7,1–9,8 kwiatów/min. Kontakt ze znamieniem słupka był również większy w przypadku murarek. Z racji dużej liczebności, pszczoły są jednak owadami równie skutecznie zapylającymi grusze (fot. 3). Jednak pszczoły miodne mają wysokie wymagania cieplne. Dobry oblot pszczół można uzyskać dopiero w temperaturze 11–12oC. Oprócz murarki ogrodowej, w sadach występują pszczoły samotnice (Andrena fula, A. bicolor, A. hoemorrhoa), które przenoszą na ciele znacznie więcej ziaren pyłku niż pszczoła miodna. Na podstawie wielu wyników badań można wyciągnąć wniosek, że z powodu mniejszej atrakcyjności kwiatów gruszy dla pszczół, właśnie gruszom należy poświęcić więcej uwagi i do sadu gruszowego zawsze przywozić ule.


Fot. 3. Pszczoły są owadami skutecznie zapylającymi kwiaty gruszy

Grusze są oceniane jako samosterylne (syn. samopłonne, obcopłodne). Po raz pierwszy samosterylność grusz opisano w 1894 roku. Natomiast do czasów obecnych tylko sporadycznie znajdowano samopłodne odmiany grusz, czyli zawiązujące owoce na skutek zapylenia własnym pyłkiem. Stwierdza się również, że u grusz występuje partenokarpia. Odmiany triploidalne, podobnie do diploidalnych, są samosterylne.

Odmiany samopłodne można podzielić na 2 grupy, które na skutek samozapylenia: y partenokarpiczne, b) zawierały nieżywotne nasiona, c) zawierały żywotne i nieżywotne nasiona.

Jedną z odmian samopłodnych jest 'Blanca de Aranjuez' uprawiana w Hiszpanii na szeroką skalę w jednoodmianowych kwaterach. Odmiana ta w wyniku samozapylania zawiązuje od 5,2% do 6,7% zawiązków, a w przypadku obcozapylania może zawiązać od 8% do nawet 22,4% owoców w stosunku do liczby kwiatów. Równocześnie odmiana ta nie wykazuje tendencji do tworzenia owoców partenokarpicznych. Istnieją jednak doniesienia, że odmiany samosterylne (obcopłodne) mogą zawiązywać owoce również w przypadku samozapylania, np. 'Bera Butelkowa' (zawiązuje 1,2% owoców w przypadku samozapylania) i 'Bonkreta Williamsa' (5,2% owoców w przypadku samozapylania). Jednak ogólnie należy grusze uznać za samosterylne. Wielu badaczy podkreśla, że obcopłodność odmian grusz jest bardziej zdeterminowana niż u jabłoni i nieco zbliżona do niezgodności występującej u czereśni. Oznacza to, że dobranie zapylaczy dla tego gatunku jest trudniejsze niż dla jabłoni, a łatwiejsze niż dla czereśni. Wiele prac wskazuje, że przełamanie niezgodności może nastąpić i zależy od zdrowotności drzewa, położenia gałęzi w stosunku do stron świata oraz od intensywności nasłonecznienia. Sprzyjające warunki atmosferyczne wpływają na zwiększenie samopłodności odmian ('Bonkreta Williamsa', 'Bera Butelkowa' i 'Passe Crassane'). Panuje ogólne przekonanie, że samopłodność zależy od roku oraz klimatu. Na przykład odmiana 'Konferencja' w USA jest uznawana za samopłodną. Jak wynika z obserwacji wielu badaczy, obejmujących około 80 lat doświadczeń, zawiązanie owoców odmiany 'Bonkreta Williamsa' w wyniku samozapylania wynosiło od 0% do nawet 8,8%. Odmiana 'Komisówka' jest określana jako samosterylna, czyli obcopłodna, a jednak dobry plon z jednoodmianowych kwater tej odmiany otrzymano w stanie Oregon.

Jak należy zatem traktować problem samoniezgodności grusz w naszym klimacie w związku z powyższymi wynikami? Konieczność obcozapylenia grusz jest niekiedy kwestionowana na skutek występowania partenokarpii (owoce bez nasion, nawet do 20% owoców). Jeżeli jednak chcemy uzyskiwać wysoki plon oraz owoce o wysokiej jakości, musimy zadbać o właściwe rozmieszczenie zapylaczy oraz o obecność pni pszczelich w sadzie.