W kraju i w UE
W 1990 r. działalność w zakresie rolnictwa ekologicznego prowadziło w Polsce tylko 27 gospodarstw, w 1995 r. — 263, a w 2000 r. — 1419 gospodarstw. Według raportu Instytutu Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych (IJHAR-S), w 2004 r. mieliśmy 3760 gospodarstw legitymujących się certyfikatem lub będących w trakcie przestawiania na produkcję metodami ekologicznymi (0,2% ogółu polskich gospodarstw). Powierzchnia upraw ekologicznych wynosiła w tym czasie 82 730,2 ha i obejmowała nieco ponad 0,5% powierzchni użytków rolnych w naszym kraju. W pierwszym półroczu 2005 r., w porównaniu z danymi z 2004 r., podjęcie działalności w zakresie rolnictwa ekologicznego zgłosiło 3139 nowych producentów (wzrost o 86%), najwięcej z województw: podkarpackiego (409 gospodarstw), małopolskiego (399), mazowieckiego (388) oraz lubelskiego (366). Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi przewiduje, że w 2010 r. liczba gospodarstw ekologicznych wzrośnie do 15 000. Według jego danych, udział powierzchni upraw ogrodniczych stanowi jednak zaledwie 5,4% ogólnej powierzchni upraw ekologicznych, w tym 4,2% (3203,8 ha) zajmują uprawy sadownicze i jagodowe, a 1,2% (829,8 ha) — warzywnicze.
W Unii Europejskiej sprzedaż produktów ekologicznych szybko rośnie. W ostatnich latach udział takiej żywności na wspólnotowym rynku wzrastał o mniej więcej 25% rocznie. Polskie produkty ekologiczne mogą na tym rynku być cenowo konkurencyjne, bowiem wytwarzane są po niższych kosztach. Z powodu wyższej pracochłonności produkcji ekologicznej (w porównaniu z uprawami konwencjonalnymi), niższych plonów i niewielkich możliwości zbytu tych produktów w kraju tylko niewielu rolników decyduje się na rozpoczęcie takiej działalności. Można powiedzieć, że uprawy ekologiczne w Polsce stanowią margines krajowej działalności rolniczej. Również na tle krajów UE sytuacja wygląda podobnie — powierzchnia użytków ekologicznych w Polsce stanowi zaledwie1% powierzchni takich użytków w UE.
Dopłaty
Można jednak przypuszczać, że rozwój produkcji metodami ekologicznymi będzie postępował. Zachętę mogą stanowić nieco wyższe ceny takich produktów oraz możliwość subwencjonowania tej produkcji z budżetu krajowego i unijnego (w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004–2006, Działanie 4: Wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych oraz poprawy dobrostanu zwierząt; pakiet „rolnictwo ekologiczne” kod: S02; dopłaty przewidziano także w PROW 2007–13). Dla gospodarstw o powierzchni do 100 ha użytków rolnych, które realizują programy rolnośrodowiskowe, dopłaty do hektara upraw warzywniczych wynoszą 940–980 zł na rok, a upraw sadowniczych i roślin jagodowych — 1540–1800 zł na rok, zależnie od tego, czy gospodarstwo ma już certyfikat, czy jest w trakcie przestawiania produkcji. Dopłaty do upraw rolniczych są niższe i wynoszą 600–680 zł/ha, a do trwałych użytków rolnych — 260–330 zł/ha. Od 2004 r. w przypadku rolnictwa ekologicznego udzielane są również dotacje do kosztów kontroli (według zasad ustalonych w rozporządzeniu ministra rolnictwa i rozwoju wsi z 15.04.2004 r.), wypłacane przez stacje chemiczno-rolnicze (450–700 zł na gospodarstwo rocznie).
Na Lubelszczyźnie
Liczba gospodarstw i ich powierzchnia. Lubelszczyzna zajmuje trzecie miejsce w kraju pod względem liczby gospodarstw ekologicznych, ma też największy areał upraw warzywniczych z certyfikatem oraz drugi co do wielkości, obok województwa świętokrzyskiego, areał certyfikowanych upraw sadowniczych i roślin jagodowych. Według wspomnianego raportu IJHAR-S, w 2004 r. w województwie lubelskim było 210 gospodarstw ekologicznych z certyfikatem (12,5% takich gospodarstw w kraju) oraz 183 w trakcie przestawiania produkcji (8,8%). W 2005 r., w porównaniu z sytuacją z roku poprzedniego, liczba gospodarstw w tym regionie wzrosła o 97% — do 773, a powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach ekologicznych obejmowała 5459,4 ha (około 7,2% powierzchni pod uprawami ekologicznymi w Polsce). Uprawy warzywnicze z certyfikatem zajmowały 123,8 ha, a w trakcie przestawiania — 49,3 ha, co stanowiło łącznie 20,9% ekologicznych upraw warzyw w Polsce. Uprawy sadownicze i roślin jagodowych prowadzono łącznie na 793,8 ha, z tego z certyfikatem było 514 ha, a w trakcie przestawiania — 279,8 ha. Plantacje owoców ekologicznych stanowiły 24,8% takich upraw w kraju.
Struktura produkcji. Pod względem powierzchni i wielkości zbiorów owoców ekologicznych dominowały truskawki, które uprawiano na Lubelszczyźnie na 136,2 ha (36,8% powierzchni upraw ekologicznych truskawek w kraju). W 2004 r. zebrano 1087,7 ton truskawek ekologicznych (41% zbiorów tego typu owoców w Polsce), a plon w tym rejonie (około 8 t/ha) był wyższy niż średni w Polsce (7,2 t/ha). Znaczną powierzchnię zajmowały również plantacje czarnych porzeczek, które uprawiano na 134,6 ha (21,8% powierzchni upraw ekologicznych tego gatunku w Polsce). Zbiory tych owoców wynosiły 691,3 t (28,7% zbiorów w kraju), przy plonie 5,1 t/ha (średni w kraju — 3,9 t/ha). Zdecydowanie mniej popularne w uprawach ekologicznych były jabłonie. Sady jabłoniowe zajmowały 40,3 ha, co stanowi 8,3% takich plantacji w kraju. W 2004 r. zebrano w Polsce 7519,9 ton ekologicznych jabłek, z tego z Lubelszczyzny pochodziło 10,7% owoców. Średni plon jabłek z upraw ekologicznych w Polsce wynosił 15,7 t/ha, a na Lubelszczyźnie — 19,9 t/ha.
Zmiany. Oceniano je na podstawie danych z badań ankietowych przeprowadzonych na przełomie lat 2005/2006 w 15 gospodarstwach położonych w dziewięciu powiatach na terenie województwa lubelskiego.
W 2005 r., w porównaniu z sytuacją z 2000 r., przeciętna powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach ekologicznych wzrosła o 67%. W analizowanym okresie rósł udział gospodarstw o większej powierzchni użytków rolnych, a także poszczególnych grup upraw ekologicznych (tab. 1). W 2005 r. w strukturze agrarnej dominowały gospodarstwa większe (powyżej 10 ha użytków rolnych). Od 2004 r. powierzchnia wszystkich badanych gospodarstw był większa niż 5 ha, a liczba ponad 20-hektarowych się podwoiła. W co drugim gospodarstwie plantacje sadownicze i roślin jagodowych zajmowały 5,1–10 ha, a uprawy warzyw — do 5 ha. Gospodarstw produkujących warzywa na powierzchni powyżej 20 ha było niewiele, a plantacji sadowniczych w tym przedziale wielkości — wcale nie odnotowano. W latach 2000–2005 średnia powierzchnia upraw ekologicznych warzyw wzrosła o ponad 120% (z 3,9 ha do 8,6 ha), a sadowniczych — o ponad 70% (z 4,8 ha do 8,2 ha). Dla porównania, średnia powierzchnia rolniczych upraw ekologicznych wzrosła w tym okresie tylko o 18% (z 10,6 ha do 12,5 ha).
Tabela 1. Struktura gospodarstw ekologicznych według powierzchni i rodzaju upraw w latach 2000–2005*
* dla gospodarstw, które w 2000 r. nie prowadziły produkcji metodami ekologicznymi, jako podstawę do porównań przyjęto 2002 r.; gdy w 2005 r. nie występowały gospodarstwa z danej grupy obszarowej, do porównań przyjęto ostatni rok jej odnotowania
Owoce. W 2005 r. tylko w dwóch (13,3%) badanych gospodarstwach nie prowadzono ekologicznej produkcji owoców, w 2000 r. — w pięciu (33,3%). W latach 2000–2005 w prawie 85% gospodarstw wzrosła produkcja ekologiczna owoców, najczęściej truskawek i malin. Powierzchnia plantacji roślin sadowniczych zwiększyła się w tym czasie średnio o ponad 137%.
W 2000 r. średnie zbiory owoców przypadające na gospodarstwo wynosiły 17,3 tony, zaś w 2005 r. — 34,2 tony. W poszczególnych gospodarstwach zbiory owoców wzrosły od 16% do ponad 283%. Plony owoców wahały się w analizowanym okresie między 4,5 a 5,7 t/ha. Spadek średniego plonu w 2005 r. spowodowały niekorzystne warunki klimatycznie wiosną, wzrost powierzchni nowych nasadzeń roślin sadowniczych (które nie weszły jeszcze w okres pełnego owocowania) oraz zmiany w strukturze gatunkowej uprawianych roślin. Na wykresie 1 przedstawiono łączne zbiory owoców poszczególnych gatunków w badanych gospodarstwach w latach 2000–2005, zaś na wykresie 2 — strukturę zbiorów owoców w 2005 r. Spośród siedmiu uprawianych gatunków najmniej zbierano gruszek i agrestu. Zbiory tych owoców nie zmieniały się zbytnio od 2000 r. i wynosiły rocznie około 8–10 ton.
Wykres 1. Wielkość zbiorów owoców z upraw ekologicznych w badanych gospodarstwach na Lubelszczyźnie w latach 2000–2005 
Wykres 2. Struktura zbiorów ekologicznych owoców w badanych gospodarstwach
w 2005 roku
Warzywa. W latach 2000–2005 częściej niż w co drugim gospodarstwie wzrosła produkcja — zarówno powierzchnia, jak i zbiory — warzyw, głównie fasoli szparagowej oraz marchwi (tab. 2). Główną przyczyną był wzrost liczby gospodarstw uprawiających warzywa ekologiczne. W 2000 r. 26,7% gospodarstw nie uprawiało warzyw, w 2005 r. — tylko 13,3%. Łączna powierzchnia uprawy warzyw wzrosła w badanych gospodarstwach o ponad 134%, a zbiory o ponad 152%. Przyrost zbiorów osiągnięto głównie poprzez powiększenie areału upraw oraz zmiany w strukturze produkcji.
Tabela 2. Powierzchnia, zbiory i plony owoców oraz warzyw z upraw ekologicznych w badanych gospodarstwach w latach 2000–2005
Spośród 13 gatunków warzyw (wykres 3) najwięcej zebrano marchwi i fasoli szparagowej. Rosły także zbiory dyni, kalafiorów, papryki, brokułów i pomidorów, a obniżały się — cebuli, ogórków oraz buraków ćwikłowych. W strukturze produkcji w 2005 r. dominowała marchew, a kolejne miejsca zajmowały fasola szparagowa i dynie (wykres 4).
Wykres 3. Zbiory warzyw z upraw ekologicznych w badanych gospodarstwach
w latach 2000–2005 
Wykres 4. Struktura zbiorów ekologicznych warzyw w badanych gospodarstwach
w 2005 roku
Zbyt
Większość producentów była związana umowami ze spółką Symbio, która współpracuje w kraju (dane ze strony internetowej firmy) z 300 gospodarstwami (3800 ha) produkującymi ekologiczne owoce, warzywa, zioła oraz zboża. W 2005 r. spółka ta zapewniała odbiór całej produkcji z ponad 33% gospodarstw, zaś pozostałe sprzedawały w ten sposób 50–90% swoich produktów. Ten kanał dystrybucji oceniano w skali 5-punktowej jako bardzo atrakcyjny (5 punktów — 60% wskazań) lub atrakcyjny (4 punkty — 40% wskazań).
Pozostałe kanały zbytu, jak sprzedaż na targowiskach, do sklepów lub do chłodni, nie uzyskały w ankietach maksymalnej liczby punków i oceniano je najczęściej jako dość atrakcyjne.
W badanym okresie żaden z ankietowanych nie uznał jednak produkcji ekologicznych owoców i warzyw za działalność nieopłacalną. W opinii producentów korzystniej wypadła ocena opłacalności produkcji owoców niż warzyw. O ile w 2000 r. tylko jeden na 15 producentów uznał, że produkcja owoców jest mało opłacalna, to w latach 2004 i 2005 żaden z pytanych nie ocenił jej jako nieopłacalną lub mało opłacalną. Co drugi pytany ocenił produkcję owoców w swoim gospodarstwie jako średnio opłacalną, a pozostali — jako bardzo opłacalną. W przypadku warzyw od 2000 r. notowano wzrost liczby wskazań na średnio i bardzo opłacalne z częstszym wskazaniem na średnio i mało opłacalne.
