• 12-636-18-51
  • wydawnictwo@plantpress.pl
ogrodinfo.pl
sad24.pl
warzywa.pl
Numer 02/2007

SZKODNIKI NA BORÓWCE WYSOKIEJ

Borówka wysoka, której powierzchnia upraw w Polsce co roku się zwiększa, początkowo uważana była za roślinę niewymagającą ochrony przed szkodnikami. Przy wzroście areału i w miarę starzenia się plantacji pojawiają się jednak na borówce roślinożerne owady i roztocze. Niektóre z nich występując licznie mogą wyrządzać szkody o znaczeniu gospodarczym. Szkodniki borówki nie są zbyt dobrze poznane, można jednak wymienić kilka gatunków, które spotyka się na naszych plantacjach. Dlatego też chciałabym przybliżyć opis najważniejszych szkodników oraz przebieg ich rozwoju i rodzaj uszkodzeń, jakie powodują. Wydaje się, że ułatwi to lustracje plantacji, ocenę zagrożenia, a w razie konieczności podjęcie środków zaradczych. Warto dodać, że ochrona borówki nie jest prosta ani łatwa, gdyż — zgodnie z ustawą o ochronie roślin — do walki ze szkodnikami mogą być polecane tylko te środki, w których etykiecie są wymienione szkodniki na danej roślinie. Środków do ochrony borówki można szukać tylko w grupie mających ogólniejszą etykietę, w której preparat zaleca się do ochrony roślin jagodowych. Borówka, jako uprawa małoobszarowa, należy bowiem do tych roślin, na których z reguły nie prowadzi się kosztownych badań rejestracyjnych. Miejmy nadzieję, że w niedługim czasie znajdzie się sensowne rozwiązanie problemu i będzie można zalecać środki także do ochrony roślin, które nie są w grupie wielkoobszarowych.

Szkodniki glebowe

Najmłodsze krzewy borówki w niektórych rejonach kraju niszczone są przez pędraki, a czasami także przez drutowce i opuchlaki, które nie są jednak tak groźne. Pędraki żerując zjadają korzenie borówki oraz ogryzają korę z szyjki korzeniowej. Uszkodzone rośliny słabną, więdną i z czasem zamierają. W rejonach lasów liściastych lub innych, w których obserwuje się wiele chrząszczy chrabąszcza majowego (fot. 1), pędraki mogą zniszczyć znaczny procent roślin w nowych nasadzeniach (uwaga: czasami z korą drzew używaną do ściółkowania plantacji przywozi się pędraki, ale są one większe od pędraków chrabąszcza majowego i żywią się zwykle korą). Pędraki chrabąszcza majowego (Melolontha melolontha) można znaleźć w glebie przez cały sezon wegetacji. Ich ciało jest dość grube, wygięte w podkówkę (fot. 2), barwy kremowobiałej, z dużą brunatną głową i trzema parami silnych nóg tułowiowych, pod koniec rozwoju mają długość do 50 mm. Pełny rozwój pędraków trwa od 3 do 4 lat. Chrząszcze pojawiają się w maju i na początku czerwca. Żerują na liściach drzew i krzewów, a samice składają jaja do gleby. Larwy spędzają całe życie w glebie, żywiąc się korzeniami roślin (fot. 3). Drutowce to larwy chrząszczy z rodziny sprężykowatych (Elateridae), np. osiewnika rolowca. Są one żółtawe lub jasnobrązowawe, wydłużone, średnicy 3–5 mm, z niewielkimi nogami, dorastają do 20–25 mm. Żerując na korzeniach mogą je niszczyć i powodować osłabienie roślin. W uprawach borówki mają mniejsze znaczenie niż pędraki.


Fot. 1. Chrabąszcz majowy na borówce


Fot. 2. Pędrak chrabąszcza majowego (duży)


Fot. 3. Korzenie ogryzione przez larwy chrabąszcza majowego

Zwalczanie pędraków i drutowców na plantacji nie jest możliwe, gdyż nie ma dostępnych zarejestrowanych i skutecznych środków. Aby uniknąć szkód powodowanych przez te larwy, trzeba starannie wybrać i przygotować stanowisko pod uprawę. Najlepiej borówkę sadzić na polu, na którym nie stwierdzono pędraków w glebie. Jeśli podczas kontroli w przygotowywanej glebie znajdowano pędraki, należy zmienić lokalizację uprawy albo przeprowadzić intensywne ich zwalczanie. Wskazana jest wówczas orka i kilkakrotna mechaniczna uprawa gleby ostrymi narzędziami, które redukują populację pędraków. Na terenach bardziej zagrożonych można, jako przedplon, uprawiać grykę, gdyż zawarte w niej taniny hamują rozwój tych szkodników. Jako uzupełnienie wskazane jest zastosowanie, przed posadzeniem roślin, na całej powierzchni gleby preparatów Dursban 480 EC lub Pyrinex 480 EC w dawce 5 l/ha albo granulatu Diazinon 10 GR (120 kg/ha) i zmieszanie go z glebą.

Pryszczarki

Na plantacjach matecznych, w szkółkach i na plantacjach produkcyjnych można napotkać pryszczarka borówkowca (Dasyneura vaccinii). Maleńka muchówka, podobna do komara, pojawia się na plantacji wiosną. Jej rozpoznanie nie jest łatwe, łatwiej zauważyć uszkodzenia. Samice pryszczarka składają jaja w skupiskach po kilka lub kilkanaście sztuk na najmłodsze, zwinięte jeszcze listki wierzchołkowe na pędach (fot. 4). Jaja są małe, wydłużone, około 0,25-mm, początkowo przezroczyste, później mlecznobiałe. Po kilku dniach wylęgają się z nich larwy (fot. 5), które są beznogie, mlecznobiałe, wydłużone, dorastają do 1,5–2,0 mm. Żerują na górnej stronie blaszki liścia, a wydzielane przez nie substancje enzymatyczne powodują zwijanie się i skręcanie liścia. Silnie uszkodzone liście i wierzchołki pędów zamierają. Zahamowany jest też wzrost pędów, a z bocznych pąków wyrastają pędy i następuje nadmierne krzewienie się roślin. Takie uszkodzenia liści oraz wierzchołków są łatwe do zauważenia i w ten sposób można stwierdzić występowanie szkodnika. Wyrośnięte larwy spadają na glebę, wwiercają się w nią i tam następuje przepoczwarczenie. W sezonie wegetacji prawdopodobnie występują 2 lub 3 pokolenia pryszczarka borówkowca. Larwy ostatniego pokolenia i część larw poprzednich pokoleń pozostają w kokonach w glebie do wiosny następnego roku.


Fot. 4. Pryszczarek borówkowiec na młodym pędzie borówki wysokiej


Fot. 5. Larwy pryszczarka borówkowca

Zwalczanie pryszczarka konieczne jest tylko na zagrożonych plantacjach, jeśli obserwuje się liczne uszkodzone liście na wierzchołkach. Zaleca się opryskiwanie krzewów preparatem Owadofos 540 EC (2,25 l/ha) po zauważeniu pierwszych uszkodzeń na liściach, w razie potrzeby zabieg można powtórzyć po mniej więcej 2 tygodniach. Na plantacjach matecznych i w szkółkach konieczne może być kilkakrotne opryskiwanie krzewów. Są to plantacje nieowocujące, dlatego można by stosować Diazinon 10 GR w dawce 60 kg/ha, rozsypując granule pod koronami krzewów wiosną, przed spodziewanym wylotem muchówek. Zabieg ten byłby szczególnie przydatny podczas uprawy ukorzenionych sadzonek w pojemnikach, z którymi szkodnik może być rozprzestrzeniany na nowo zakładane plantacje.

Szpeciele

Lokalnie na borówce napotyka się szpeciela pączkowego borówki (Aclitus vaccinii). Jest to maleńki, niewidoczny gołym okiem roztocz. Jego ciało ma długość około 0,2 mm, jest perłowobiałe, z dwiema parami odnóży w pobliżu głowy. Szpeciele żerują w pąkach, na kwiatach i zawiązkach owocowych, wysysając je. Uszkodzone kwiaty, a nawet zawiązki opadają, a jeśli rozwiną się z nich owoce, są zniekształcone i mają chropowatą skórkę. Prawdopodobnie szpeciel pączkowy borówki może przenosić wirusy powodujące groźne choroby. Na nowe plantacje szpeciel przenoszony jest głównie z sadzonkami, chociaż na sąsiadujące krzewy i plantacje może być przenoszony z wiatrem lub przez owady. Szkodnika tego można znaleźć w pąkach, kwiatach i na zawiązkach owoców, ale ze względu na jego wielkość, konieczny jest odpowiedni sprzęt powiększający minimum 10–20 razy. Obecnie nie ma żadnych zarejestrowanych środków do zwalczania tego szpeciela na borówce.

Mszyce

Na borówce występują także mszyce. Jedną z nich jest mszyca burakowa (Aphis fabae), ma długość około 2 mm, jest czarna, żeruje od maja do lipca, w koloniach na liściach i niezdrewniałych wierzchołkach pędów borówki. Później uskrzydlone osobniki przelatują na trzmielinę, gdzie samice składają jaja, które zimują. Drugim gatunkiem jest mszyca brzoskwiniowa (Nectarosiphon persicae) — jej ciało ma barwę od jasno- do ciemnozielonej i długość około 3 mm. Występuje na różnych gatunkach roślin. Od wiosny mszyce żerując na liściach i pędach wysysają soki roślinne i powodują deformację uszkodzonych części roślin. Na wydzielanych przez te szkodniki odchodach, zwanych "rosą miodową", rozwijają się grzyby sadzakowe, co ogranicza asymilację liści, a także pogarsza jakość owoców. Mszyca brzoskwiniowa może być wektorem wirusów. Inne gatunki mszyc, w tym mszyca borówkowa (Amphorophora borsalis), żerując ogładzają rośliny borówki i powodują deformacje uszkodzonych ich części. Występowanie mszyc można stwierdzić przeglądając systematycznie krzewy.

Na zagrożonych uprawach można je zwalczać opryskując rośliny preparatem Owadofos 540 EC (2,25 l/ha).

Zwójki

Coraz częściej na borówce obserwuje się zwójkówki liściowe, w tym zwójkę różóweczkę (Archips rosanus), która jest gatunkiem wielożernym. Zimują jaja szkodnika w złożach na pędach roślin. Gąsienice wylęgają się wiosną, w pierwszej połowie maja, żerują na liściach, żywią się ich tkanką, powodują zwijanie się liści lub rozet liściowych i żyją w ukryciu. Gąsienica jest zielona, ma czarną (w początkowym okresie wzrostu) lub brązową głowę. Wyrośnięta osiąga długość około 20 mm. Licznie występujące gąsienice mogą wyrządzić duże szkody, niszcząc liście oraz zawiązki owoców.

Zwalczanie jest potrzebne tylko na zagrożonych uprawach. Zabieg powinien być wykonany w początkowym okresie żerowania gąsienic, zanim silnie zwiną liście. Do zwalczania tych szkodników na krzewach jagodowych zaleca się Owadofos 540 EC (2,25 l/ha) oraz Sumithion Super 1000 EC (1,125 l/ha).

Chrząszcze

Lokalnie na borówce występuje tutkarz cygarowiec (Byctiscus betulae). Jest to chrząszcz o metalicznym zielonkawym lub granatowym zabarwieniu, długości 6–10 mm. Osobniki dorosłe nadgryzają liście, a następnie zwijają je w rurkę, w czego wyniku powstaje zwijka przypominająca cygaro. Samice składają jaja (fot. 6) wewnątrz zwiniętych liści, gdzie następnie żerują larwy. Uszkodzone, zwinięte liście stopniowo więdną, brązowieją i zasychają (fot. 7). Obecność szkodnika na plantacji łatwo stwierdzić, gdyż podczas przeglądania krzewów można zauważyć charakterystycznie zwinięte liście. Zwalczanie polega głównie na zbieraniu i niszczeniu uszkodzonych liści z jajami i larwami.


Fot. 6. Jaja tutkarza cygarowca na liściu borówki wysokiej


Fot. 7. Uszkodzenia na liściu (zeskrobana tkanka) powodowane przez
larwy tutkarza cygarowca

Na krzewach borówki napotyka się dość często także inne chrząszcze, które mogą uszkadzać liście, ale zwykle nie występują licznie i nie wyrządzają szkód o znaczeniu gospodarczym.

Czasem są to naliściaki — chrząszcze z rodziny ryjkowcowatych, zielone, brązowe lub szarawe, z metalicznym połyskiem, długości 3–6 mm, z charakterystycznym grubym ryjkiem (fot. 8). Uszkadzają one liście wyjadając ich brzegi w charakterystyczne ząbki.


Fot. 8. Chrząszcz naliściaka

Ogrodnica niszczylistka (Phyllopertha horticola) to chrząszcz długości 10–12 mm, rudobrązowy, którego głowa i przedplecze są zielononiebieskie, błyszczące. Szkodniki te nalatują na krzewy w maju i na początku czerwca. Wyjadają nieregularne dziury w liściach, ale mogą też uszkadzać owoce. Ich żerowanie zwykle nie trwa długo. Podobne uszkodzenia mogą być powodowane przez chrząszcze chrabąszcza majowego, które spotyka się na borówce w zagrożonych rejonach. Zdecydowanie większe szkody wyrządzają jednak larwy chrabąszcza, niszcząc korzenie borówki.

Opuchlak truskawkowiec (Caenorhinus germanicus) to chrząszcz długości 7–10 mm, czarny, ma wyraźnie bruzdkowane pokrywy z żółto-czarnymi plamami. Opuchlak chropawiec (Otiorhynchus raucus) — ma długość około 7 mm, jest szarobrązowy. Chrząszcze opuchlaków mają charakterystyczny, gruby ryjek. Żerują na liściach, wyjadając ich brzegi. Uszkodzenia te, widoczne jako charakterystyczne zatokowe wyżery na brzegach blaszki liściowej, nie mają jednak dużego znaczenia. Poważne szkody mogą wyrządzać chrząszcze wiosną, kiedy wyjadają pąki borówki, a także zdarza się, że "obrączkują" pędy, ogryzając z nich korę. Larwy opuchlaków mogą uszkadzać korzenie, niszcząc drobne i ogryzając korę z grubszych korzeni bądź szyjki korzeniowej borówki.

Liczebność szkodników zjadających liście: naliściaków, ogrodnicy niszczylistki, chrząszczy opuchlaków jest ograniczana podczas zwalczania pryszczarka borówkowca lub zwójki różóweczki. Nie ma jednak preparatów zarejestrowanych do zwalczania tych szkodników na borówce.