Jak już podawałam poprzednio, w myśl ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. Nr 7 z 1998 r., poz. 25, z późniejszymi zmianami) ubezpieczeniu obowiązkowemu podlegają rolnicy, ich małżonkowie oraz domownicy, jeżeli mają polskie obywatelstwo i odpowiadają określonym w ustawie wymaganiom. Jeśli jednak nie spełniają tych warunków, ale działalność rolnicza stanowi ich stałe źródło utrzymania, do ubezpieczenia społecznego rolników mogą przystąpić jedynie dobrowolnie (na swój wniosek).
Rolnik może koncentrować się na jednym bądź kilku działach produkcji (roślinnej lub zwierzęcej). Do uznania określonej działalności gospodarczej za rolniczą niezbędne jest jednak, aby obejmowała ona biologiczne procesy związane z życiem roślin i zwierząt (uprawa, chów, hodowla, pielęgnacja), tak jak na przykład produkcja materiału siewnego, warzyw polowych i pod osłonami, roślin ozdobnych, czy też hodowla i produkcja materiału zarodowego zwierząt. Nie jest natomiast konieczne, aby każda działalność uznana za rolniczą angażowała udział gruntów rolnych. Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników nie precyzuje bowiem minimalnych rozmiarów działalności rolniczej, której prowadzenie uzasadnia objęcie ubezpieczeniem. Obszar użytków rolnych wyrażony w hektarach przeliczeniowych istotny jest jednak wówczas, gdy w gospodarstwie nie prowadzi się działów specjalnych. Gospodarstwem rolnym, w rozumieniu ustawy, mogą być więc budynki (pomieszczenia), urządzenia i inwentarz, służące prowadzeniu produkcji, pomimo braku użytków rolnych (na przykład produkcja pieczarek czy kiełków roślinnych).
Działalnością rolniczą — w myśl ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników — jest więc produkcja roślinna lub zwierzęca (w tym ogrodnicza, sadownicza, pszczelarska, rybna i leśna), natomiast działem specjalnym — uprawy lub hodowle, które ze względu na rodzaj i rozmiary, podlegają opodatkowaniu jako działy specjalne produkcji rolnej. Od 01.01.1992 r. zasady ich opodatkowania określa ustawa z 26.07.1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. Nr 14 z 2000 r., poz.176). Zgodnie z nią, działami specjalnymi produkcji rolnej są: "...uprawy w szklarniach i ogrzewanych tunelach foliowych, uprawy grzybów i ich grzybni, uprawy roślin "in vitro", fermowa hodowla i chów drobiu rzeźnego i nośnego, wylęgarnie drobiu, hodowla i chów zwierząt futerkowych i laboratoryjnych, hodowla dżdżownic, hodowla entomofagów, hodowla jedwabników, prowadzenie pasiek oraz hodowla i chów innych zwierząt poza gospodarstwem rolnym". Minimalne rozmiary oraz normy szacunkowe dochodu rocznego, warunkujące uznanie danej działalności za dział specjalny produkcji rolnej, określa natomiast rozporządzenie ministra finansów z 24.03.1995 r. w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. Nr 35, poz.173, z późniejszymi zmianami).
Działem specjalnym nie są jedynie produkcja i hodowla, nieosiągające wymaganych rozmiarów (tabela), a co za tym idzie działalności takie nie są również brane pod uwagę przy ustalaniu obowiązku ubezpieczenia społecznego rolników. Do objęcia nim istotne jest jednak fizyczne prowadzenie produkcji w ramach działu specjalnego w podanych rozmiarach (tabela), a nie określenie, jaki dochód z tego tytułu został osiągnięty i czy w związku z tym został odprowadzony podatek do urzędu skarbowego (czy też, z uwagi na wysokość dochodu przyjętego do podstawy obliczenia podatku, z opłacania tego ostatniego rolnik został zwolniony). Do ustalenia istnienia obowiązku ubezpieczenia społecznego rolników wobec osoby prowadzącej dział specjalny wystarcza zatem zaświadczenie właściwego urzędu skarbowego, że prowadzona działalność, w myśl przepisów podatkowych, uznana jest za dział specjalny produkcji rolnej, który podlega opodatkowaniu podatkiem dochodowym od dochodów z działów specjalnych. Podobnie, podstawę do wyłączenia z obowiązkowego ubezpieczenia społecznego rolników osoby prowadzącej dział specjalny produkcji rolnej stanowi zaświadczenie urzędu skarbowego o zgłoszeniu zawieszenia prowadzenia działalności, jednak pod warunkiem faktycznego zaprzestania produkcji w ramach tego działu, a nie tylko zgłoszenia zawieszenia.

RODZAJE I ROZMIARY DZIAŁÓW SPECJALNYCH PRODUKCJI ROLNEJ ORAZ NORMY SZACUNKOWE DOCHODU ROCZNEGO*: * - zgodnie z oryginałem rozporządzenia ministra finansów pozostawiono jedynie działalność związaną z ogrodnictwem (red.)

Obowiązek objęcia ubezpieczeniem społecznym rolników istnieje jednak również wówczas, gdy prowadzona działalność nie osiąga wprawdzie podanych rozmiarów (tabela), a tym samym nie stanowi działu specjalnego produkcji rolnej, jednakże osoba prowadząca taką produkcję jest równocześnie posiadaczem gruntu o obszarze większym niż 1 hektar przeliczeniowy użytków rolnych, nie spełnia warunków innego ubezpieczenia społecznego i nie ma ustalonego prawa do emerytury lub renty.
Brak obowiązku ubezpieczenia nie wyklucza jednak możliwości przystąpienia do niego dobrowolnie. Osoby, które nie spełniają warunków ubezpieczenia obowiązkowego jedynie z uwagi na wielkość prowadzonej działalności rolniczej, mogą przystąpić do niego dobrowolnie (na wniosek) w zakresie ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego, a także emerytalno-rentowego.

Wanda Roguszewska jest głównym specjalistą w Biurze Ubezpieczeń centrali KRUS w Warszawie