Wszystkie normy ustalane przez państwo czy też uprawnione do tego organizacje międzynarodowe określają jedynie wymagania minimalne, które już od wielu lat przestały być dla producentów i dystrybutorów z krajów wyżej gospodarczo rozwiniętych jedyną wskazówką w produkcji oraz przygotowywaniu towaru do obrotu. Przy nadmiarze produktów, aby wygrać walkę o konsumenta, wszyscy uczestnicy obrotu starają się dostarczyć towar jak najlepszej jakości. Producenci bardzo dokładnie przestrzegają wymagań technologicznych, ściśle stosują się do zaleceń nawozowych oraz dotyczących ochrony roślin, zbierają plony we właściwym czasie, wykonują niezbędne zabiegi pozbiorcze pozwalające zachować jak najdłużej świeżość produktów, magazynują i przechowują towary w optymalnych warunkach. Przygotowując towar do sprzedaży czynią to według znacznie wyższych standardów niż obowiązujące urzędowo. W większości krajów od lat wymagania te dyktują supermarkety oraz prywatne organizacje handlowe. Coraz częściej własną politykę jakości prowadzą organizacje producenckie określając dodatkowe wymagania obowiązujące jej członków. Przykładem mogą być aukcje holenderskie. Na podstawie norm unijnych wprowadziły dla swoich członków wiele bardziej szczegółowych wymagań dotyczących wyglądu produktów, zasad sortowania, pakowania oraz prezentacji, kontrolowanych przez inspektorów aukcji.
Normy w Polsce
Również u nas normy dla warzyw i owoców określone są od lat, choć utrwaliło się przekonanie, iż na naszym rynku takie wymagania nie obowiązują. Producentów utwierdza w tym wielu specjalistów podkreślających ustawową nieobligatoryjność norm (bez dodania, że minister rolnictwa może dowolnie wprowadzić obowiązek ich przestrzegania, co uczynił) oraz brak jakiejkolwiek kontroli jakości handlowej przez zobligowane do tego ustawowo jednostki kontrolne. Mają w tym również udział media podające z przymrużeniem oka informacje o istnieniu w UE wymyślonych przez urzędników bezsensownych wymagań, jak na przykład, minimalnej wielkości jabłek dopuszczonych do obrotu, którą będziemy musieli wprowadzić. Tak jakbyśmy takich wymagań nie mieli. Mamy. Od lat obowiązuje naszych sadowników wspomniany wymóg określonej normą wielkości minimalnej jabłka. Jedynie wiedza o tym wśród producentów jest znikoma.
Po przystąpienie Polski do Unii Europejskiej nasze normy dla warzyw i owoców, mające umocowanie prawne w Polskich Normach, zostaną zastąpione normami unijnymi. Choć potocznie używa się pojęcia "normy Unii Europejskiej", nie mają one charakteru dokumentów normalizacyjnych, a są jedynie wymaganiami jakościowymi. Podstawą prawną do ich wprowadzania jest rozporządzenie Rady UE 2200/96, a poszczególne normy wdrażane są rozporządzeniami wykonawczymi Komisji. Ukazanie się takiego rozporządzenia wykonawczego jest jednoznaczne z wejściem w życie obligatoryjności przestrzegania danego standardu. W Polsce również zostaną one wprowadzone rozporządzeniami ministra rolnictwa i rozwoju wsi na mocy "Ustawy o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych".
Normy UE
Choć wymagania jakościowe dla warzyw i owoców w UE obowiązują na mocy rozporządzenia nr 2200 wydanego w 1996 roku, po raz pierwszy zostały wprowadzone rozporządzeniem Rady nr 1035 w 1972 roku. Ich podstawę stanowią normy Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ sygnowane znakiem EN. Przez wiele lat wymagania te różniły się jednak mniej lub bardziej istotnie (zależnie od produktu) od wymagań EKG. Podyktowane było to polityką Unii w stosunku do sektora owoców i warzyw. Podstawową różnicą było dopuszczenie do obrotu, nieprzewidzianej normami EKG, klasy III, co miało wspierać rozwój sektora ogrodniczego oraz samej produkcji. Wzrost produkcji i pojawienie się przewagi podaży nad popytem zmieniło podejście do wymagań jakościowych jako narzędzia polityki. W połowie lat 90. Unia podjęła decyzję o zbliżaniu własnych wymagań do norm EKG. Pierwszym posunięciem było zniesienie w 1998 r. możliwości dopuszczenia do obrotu klasy III.
Zakres podmiotowy
W ciągu 30 lat poszerzała się lista owoców i warzyw, dla których wprowadzano wymagania jakościowe. Równocześnie w już istniejących dokonywano zmian, dostosowując szczegółowe zapisy do zmian zachodzących w produkcji oraz obrocie. Obecnie w UE wspólne standardy jakościowe obowiązują dla:
- Warzyw — bakłażanów, cebuli, cukinii, cykorii, czosnku, fasoli szparagowej, grochu w strąkach, kalafiorów, kapusty brukselskiej, kapusty głowiastej, karczochów, marchwi, ogórków, papryki słodkiej, pomidorów, melonów, porów, sałaty i endywii, selerów naciowych, szparagów, szpinaku.
- Owoców — awokado, arbuzów, bananów, brzoskwiń i nektaryn, jabłek i gruszek, moreli, owoców cytrusowych, kiwi, śliwek, truskawek, winogron, wiśni i czereśni, orzechów laskowych w łupinach, migdałów w łupinach.
Zakres stosowania
Wspólne wymagania jakościowe dla warzyw i owoców obowiązują na wszystkich szczeblach obrotu krajowego (producentów, pakujących, hurtowników, pośredników i detalistów) oraz na etapie transportu. Wymaganiom muszą odpowiadać także produkty eksportowane do krajów trzecich (z wyjątkiem sytuacji, gdy wymagania rynków docelowych są inne) oraz importowane na obszar Wspólnoty. Za przestrzeganie wymagań odpowiedzialny jest właściciel produktu, czyli osoba dysponująca nim w danej chwili. Oznacza to, że za towar nieodpowiedniej jakości handlowej znajdujący się w sklepie odpowiada detalista, a nie producent.
Uwzględniając różnorodność systemów dystrybucji, Unia dopuszcza jednak pewne odstępstwa od ogólnych zasad przestrzegania standardów na wewnętrznym rynku Wspólnoty.
l Przestrzeganie nie jest wymagane, jeżeli produkt jest przeznaczony do przetwórni. Wymagania unijne odnoszą się tylko do owoców i warzyw świeżych, przeznaczonych do bezpośredniej konsumpcji.
- Z przestrzegania mogą być zwolnione produkty dostarczane na rynki hurtowe położone na obszarze produkcji oraz transportowane z nich do punktów obróbki wstępnej i pakowania oraz magazynów na tym samym obszarze.
- Standardy nie są wymagane w obrębie danego regionu produkcyjnego, jeżeli produkt jest dostarczany przez producenta do punktów wstępnego przygotowania i pakowania lub magazynów albo transportowany jest z magazynów do punktów wstępnego przygotowania i pakowania.
- Standardy nie są w ogóle wymagane, jeżeli produkty sprzedawane są bezpośrednio konsumentowi w gospodarstwie oraz gdy ich konsumpcja wynika z silnej lokalnej tradycji.
- Wymagania mogą być zaostrzone lub obniżone w sytuacji nadwyżki podaży lub niedoboru produktów na rynku w stosunku do popytu.
Standardy jakości muszą być przestrzegane nie tylko przy wprowadzeniu produktu do obrotu, ale również wtedy, gdy towar zgłaszany jest do wycofania w ramach systemu interwencji, i to niezależnie od sposobu, w jaki zostanie zagospodarowany. Czyli nawet, jeżeli jabłka, gruszki czy nektaryny będą skierowane do przetworzenia na alkohol, muszą spełniać wymagania co najmniej klasy II.
Zakres przedmiotowy
Unijne standardy określają wymagania odnośnie do jakości handlowej poszczególnych owoców i warzyw, czyli właściwości organoleptycznych, fizyko-chemicznych, dotyczących zakresu klasyfikacji, opakowania oraz prezentacji.
Postanowienia o jakości:
- wymagania minimalne — produkt ich niespełniający nie może trafić do obrotu;
- wymagania jakościowe będące podstawą zaklasyfikowania produktu do klasy Ekstra, I lub II — określają stopień dopuszczalnych wad w odniesieniu do rozwoju, dojrzałości, kształtu, barwy oraz typów uszkodzeń w każdej z tych klas.
Postanowienia o sortowaniu według wielkości:
- sposób sortowania (np. według wagi, średnicy, długości) oraz minimalna wielkość produktu dopuszczonego do obrotu;
- dopuszczalne zróżnicowanie produktów pod względem wielkości w opakowaniu jednostkowym (np. różnica między najmniejszym i największym jabłkiem) lub konkretne przedziały wielkości (np. dla pomidorów).
Tolerancje dotyczące jakości i wielkości — dopuszcza się w każdej jednostce opakowania w klasie Ekstra 5% produktu (liczbowo lub wagowo) i w klasie I i II 10% produktu niespełniającego wymagań danej klasy, ale spełniającego wymagania klasy niższej. Takie same procentowo odstępstwa dopuszczone są od obowiązujących zasad sortowania według wielkości.
Postanowienia o pakowaniu:
- produkt w opakowaniu jednostkowym musi być jednolity, to znaczy tego samego pochodzenia, odmiany, klasy jakości i wielkości; w mniejszych opakowaniach detalicznych (np. tacki, pojemniczki) dopuszcza się jednak zróżnicowanie odmianowe i wielkościowe, ale zawsze muszą one zawierać produkty tej samej klasy jakości;
- materiały do pakowania muszą być nowe, czyste i takiej jakości, aby dobrze chroniły produkt;
- wszelkie nadruki lub naklejane etykiety dozwolone są pod warunkiem, iż wykonane są z nietoksycznego tuszu lub kleju.
Postanowienia o znakowaniu
n— na każdym opakowaniu lub na dołączonej etykiecie muszą być zamieszczone: nazwa i adres pakującego lub spedytora albo znak firmowy, nazwa produktu, kraj pochodzenia, klasa jakoś-ci i wielkość. Jeżeli towar jest luzem informacje te muszą znaleźć się w dokumencie towarzyszącym lub na awizo znajdującym się w środku transportu.
Unijne standardy jakościowe nie obejmują wymagań sanitarnych i fitosanitarnych, które reguluje prawo żywnościowe UE i Kodeks Żywnościowy FAO/WHO.
Różnice
Zasady określone unijnymi standardami jakości różnią się więc od tych określonych Polskimi Normami, a także od zasad przygotowywania towaru do sprzedaży, stosowanych tradycyjnie przez ogrodników. Przede wszystkim polscy producenci za podstawę podziału na klasy jakości przyjmują zarówno jakość, jak i wielkość owocu lub warzywa. Według wymagań unijnych, wielkość nie jest cechą jakościową. Postanowienia o sortowaniu według wielkości są oddzielnym wymaganiem i odnoszą się do wszystkich klas jakości łącznie. Czyli jabłko o średnicy 80 mm może zostać, zależnie od jego jakości, zaklasyfikowane do klasy Ekstra, I lub II. Przestawienie się na ten nowy sposób myślenia będzie dość trudne. Ponadto nie przywiązuje się u nas tak dużej wagi do jednorodności produktów pod względem wielkości w opakowaniu. Wymogi te nie są nawet określone przez większość Polskich Norm.
Na przykład, zgodnie z Polską Normą, w jednym opakowaniu z cebulą zaklasyfikowaną do klasy I może znajdować się cebula różnej wielkości, jedynie nie mniejszej średnicy niż 4 cm. Natomiast w UE przy wymaganej minimalnej średnicy 10 mm producenci muszą przestrzegać dopuszczalnych różnic średnic między najmniejszą i największą cebulą (tabela).
Dopuszczalna różnica średnic pomiędzy najmniejszą i największą cebulą
w opakowaniu zgodnie z wymaganiami jakościowymi UE
Dla wielu produktów występują także różnice między szczegółowymi wymaganiami odnośnie do jakości. W niektórych przypadkach są one niewielkie, w innych istotne, czego przykładem są jabłka. Norma unijna, poza ogólnymi wymaganiami odnośnie do barwy, określa kryteria tej barwy dla poszczególnych klas jakości zależnie od stopnia wybarwienia i odmiany jabłek. Ponadto, jako wadę uznaje się ordzawienie owoców (z wyjątkiem 21 odmian, dla których ordzawienie jest cechą charakterystyczną) i ściśle określony jest dopuszczalny jego stopień dla każdej klasy jakości. Żadna z dwu powyżej wymienionych cech nie jest uwzględniona w naszej krajowej normie, a i w praktyce nasi producenci nie brali i nie biorą ich tak precyzyjnie pod uwagę przy sortowaniu jabłek. Nasi producenci nie są również przyzwyczajeni do zamieszczania etykiet lub nadruków z informacjami o produkcie, co jest istotnym elementem wymagań jakościowych UE.
Zmiana podejścia do zasad klasyfikacji i przygotowania towaru do sprzedaży to proces długotrwały, a w wielu przypadkach wprowadzenie ich w życie wymagać będzie od producenta nakładów finansowych. Ponadto musi rozwinąć się rynek opakowań i powstać wiele firm świadczących usługi w zakresie ich oznaczania czy wykonywania etykiet. Stąd potrzeba jak najszybszego i najszerszego upowszechniania unijnych wymagań jakościowych, aby wszyscy uczestnicy obrotu przygotowali się do ich stosowania w dniu integracji. Polska nie uzyskała w tym zakresie żadnych okresów przejściowych, czyli już od pierwszego dnia przestrzeganie wspólnych standardów jakości będzie poddane ustawowej kontroli.
Kontrola jakości
Kontrole przestrzegania standardów jakości prowadzone są przez powołane w tym celu krajowe jednostki.
W Polsce taką jednostką będzie Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych. Dla wszystkich tych jednostek określone są jednak wspólne dla całej UE zasady przeprowadzania kontroli (rozporządzenie Komisji WE nr 1148/2002, w sprawie kontroli zgodności z normami obowiązującymi dla świeżych owoców i warzyw wprowadzanych do obrotu), przy czym nie dotyczą one kontroli punktów detalicznych. Te określa indywidualnie każde państwo członkowskie.
Zgodnie z powyższymi zasadami, we wszystkich krajach członkowskich musi zostać stworzony rejestr podmiotów zajmujących się obrotem owocami i warzywami, a następnie gromadzone o tych podmiotach aktualne informacje (zmiana adresu, miejsce w łańcuchu obrotu, wielkość obrotów, znaczenie firmy, wyniki poprzednich kontroli, itp.). Na podstawie tych informacji, przede wszystkim wyników dotychczasowych kontroli, pozycji podmiotu i jego wielkości ustalana jest częstotliwość kontroli poszczególnych firm. W celu ujednolicenia sposobów kontroli określone są jednolite zasady pobierania próbek oraz elementy każdej próbki produktu, które mają być skontrolowane. Zależnie od wyników kontroli, towar otrzymuje świadectwo zgodności albo dokument stwierdzający niezgodność. W ostatnim przypadku nie może być przewożony bez zgody organu kontrolnego.
O ile na rynku wewnętrznym towar może, ale nie musi być skontrolowany, to w eksporcie kontroli podlega każda partia opuszczająca obszar UE. Bez świadectwa zgodności nie zostanie on przyjęty do odprawy celnej. Zawsze kontroluje się też produkty, które w ramach systemu wycofywania mają zos-tać skompostowane, poddane biodegradacji lub przetworzone na alkohol.