Trzy poziomy regulacji prawnych

• Międzynarodowy: * system sui generis UPOV (Międzynarodowy Związek ds. Ochrony Nowych Odmian Roślin), którego zasady zawarto w konwencjach z 1962, 1972, 1978 i 1991 r., Polska jest członkiem UPOV od 1989 roku, a do aktu z 1991 r. przystąpiła w lipcu 2003 r.; * arty­-kuł 27.3 (b) Porozumienia TRIPs (Trade-Related Aspects of International Property Rights, czyli Handlowe Aspekty Ochrony Własności Intelektualnej) zawartego w ramach Światowej Organizacji Handlu (WTO), której Polska jest członkiem.

• Regionalny: * wspólnotowe prawo do odmian roślin (ang. Community Plant Variety Rights — CPVR) oparte na Konwencji UPOV z 1991 roku i rozporządzeniu Rady Europy Nr/2100/94, system ten wprowadzono w kwietniu 1995 r.; * Europejskie Biuro Patentowe (EPO), bazujące na Europejskiej Konwencji Patentowej — w krajach UE nie stosuje się systemu patentowego w odniesieniu do ochrony prawnej odmian roślin.

• Krajowy: * system sui generis UPOV (obecnie funkcjonuje w 56 kra­jach, w tym w Polsce), * systemy patentowe (np. w USA, Japonii, Aus­tralii), * lub kombinacje obu systemów (np. w USA).

Kraje członkowskie powyższych organizacji lub będące sygnatariuszami konwencji i porozumień są zobligowane do wdrażania prawa międzynarodowego w ustawodawstwie krajowym.

System ochrony własności intelektualnej w przypadku roślin i nasiennictwa obejmuje ochronę prawną nowych odmian roślin oraz odkryć biotechnologicznych.

System sui generis UPOV

W 1961 roku wiele krajów członkowskich ASSINSEL (Międzynarodowego Stowarzyszenia Hodowców Roś­lin dla Ochrony Prawnej Odmian) opracowało i wprowadziło w życie swoisty (sui generis) system ochrony własności intelektualnej w formie prawa hodowców do odmian (ang. Plant Breeder's Rights = PBR), ustanowiony w Konwencji UPOV.

UPOV (z francuskiego Union Internationale pour la Protection des Obtentions Vegetates) jest unią krajów, które wyraziły wolę wprowadzenia odrębnego od patentów systemu przyznawania hodowcom wyłącznego prawa do odmian. Konwencję UPOV podpisano 2 grudnia 1961 r., a następnie dokonano jej trzech rewizji prawnych, ostatnio 19 mar­ca 1991 r. Obok wymogów proceduralnych, podstawowymi kryteriami przyznawania hodowcom prawa do odmian są: nowość, a także odrębność, wyrównanie i trwałość (OWT) odmian. Konwencja UPOV z 1991 r. — której zasady odzwierciedla obowiązująca obecnie nasza ustawa o ochronie prawnej odmian roślin — wprowadziła definicję trzech kategorii odmian i określiła prawne relacje pomiędzy nimi.

Nowe kategorie odmian

Odmiany pochodne

Przykładem takich odmian są mutanty. Według konwencji UPOV z 1991 roku, mogą być używane do krzyżowań (zgodnie z prawem hodowcy) — podobnie, jak odmiany konwencjonalne — bez potrzeby autoryzac­ji (zgody) ze strony właścicieli tych odmian (rys. 1, 2). Nowe odmiany pochodne nie mogą być jednak komercyjnie (zarobkowo) wykorzystywane bez porozumienia i podzielenia się korzyściami materialnymi z właś­cicielem wyjściowej odmiany, jeśli jest chroniona.

Rys. 1. Zależność między odmianą wyjściową a uzyskanymi z niej odmianami
konwencjonalnymi

Rys. 2. Zależność między odmianą wyjściową a uzyskanymi z niej odmianami
pochodnymi

Odmiany nieróżniące się wyraźnie od odmiany chronionej

Wyłączne prawo do odmian jest dość często naruszane przez nieuczciwych użytkowników odmian. Argumentują oni, że używany przez nich materiał siewny (nasiona, zrazy, sadzonki, itp.) pochodzi z odmiany "nieróżniącej się wyraźnie" (niebędącej odrębną z punktu widzenia badań OWT, ale posiadającej pewne cechy odmienne, na przykład nieco inny odcień kwiatów — rys. 3) od odmiany chronionej innego hodowcy. Dla uniknięcia tego typu argumentac­ji ze strony nieuczciwych przedsiębiorców wprowadzono zapisy w Konwencji UPOV z roku 1991 (art. 14/5) i, następnie, w polskiej ustawie o ochronie prawnej odmian z 26.06.2003 r. mówiące, że odmiany chronione muszą cechować się odrębnością (potwierdzoną "urzędowymi raportami badań" OWT). Sugerowane nieznaczne różnice we właściwościach pomiędzy spornymi odmianami nie spełniają kryterium "urzędowej odrębności" i stąd nie mogą stanowić podstawy do pogwałcenia prawa własności i bezkarnego komercyjnego wykorzystywania odmian "nieróżniących się wyraźnie" od chronionych odmian innych hodowców.

Rys. 3. Kategorie odmian chronionych

Odmiany chronione wykorzystywane do powtarzalnego wytwarzania odmian mieszańcowych

Niektóre odmiany są używane jako formy rodzicielskie w celu komercyjnego wytwarzania materiału siewnego. Najczęściej dotyczy to odmian mieszańcowych (F₁). W takich przypadkach prawo do chronionej formy rodzicielskiej (wyjściowej) lub komponenta nieróżniącego się wyraźnie od chronionej formy rodzicielskiej rozciąga się na wytworzoną z jej udziałem odmianę mieszańcową. Hodowca nowo wytworzonej odmiany mieszańcowej musi posiadać autoryzację ze strony właściciela formy rodzicielskiej i zawrzeć z nim porozumienie odnośnie podziału korzyści podczas komercyjnego wykorzystywania nowych odmian (podobnie, jak w przypadku odmian pochodnych).